Gintukad ko ro kabukiran Agud matigayon ro akong handum. Gintuytoy ko ro malikot nga daean It kapiutan ag kalisdanan. Daeagko ag mataliwis nga mga bato, Hay akon nga gintakeas. Mga siit nga nagaeambod Ag nagaeapdos sa akong kaeawasan, Hay indi ko malikawan. Ginbatyag ag gin-antos ko ro kasakit, Kasubo ag kagaoy sa daean. Sa mabuhay nga pagkinabudlay, Ako hay nakasapoe sa baeay It akong nagahinueat nga ginikanan. Ag akon nga nasapuean Ro matuod-tuod nga katawhayan. Ro kabudlay ag kagaoy Sa kabuhi nga inagyan, Hay ginpahid ag ginhakos It madaeom nga kahidlaw. Ag akon nga nabatyagan rong kalipay, Sa euyo it pagpalangga ni Nanay.
Ro pagpangabuhi it estudyante hay malisod, Pero mabaskug ro akong pageaom; Disidido gid nga makatapos, Agud ro akon nga ginikanan makahaw-as sa kapubrehon.
Ro pagtuon hay indi ko gid pagpabay-an, Sa pagtuon ubrahon ro paagi nga tanan; Agud makahaw-as sa kapubrehan, Nga amon kara nga ginaagyan.
Hara eon ako sa kolehiyo it pagtinueon-an, Gatinguha nga magpadayon sa pag-eskwela para sa akong kamaeayran; Agud makabaeos sa gin-obra it akong ginikanan, Ag makaabot sa akong handum nga ginapatihan.
Ngani, mga isig ko estudyante sa pagtinueon-an, Ro pag-eskwela hay indi ninyo pagpabay-an, Agud ro kabudlay it inyong ginikanan, Hay mabayluhan it andang kalipayan.
KABUHI Sa aton nga pagpangabuhi, May bulok ag may manami, Ro atong mga inagyan sa kabuhi.
May kasadya, kasubo ag paghiliusa, Pero tandaan naton, parte it kabuhi ra, Nga dapat eang makisakay ka.
Sige eang ah, siin gid hasta! Myentrastanto buhi kita, May pageaom gihapon nga grasya.
SI TOTOY Ro kaeangitan pa hay madueom-dueom, Ro adlaw hay owa pa nagahiyum-hiyom, Ag nagahueagok pa ro nagakatueugon, Pero si Totoy hay bugtaw eon.
Adlaw-adlaw hara ro anang ueubrahon, Magbugtaw it pagkatimpranuhon, Ag maghueag it may kadasigon, Agud gid eang si Totoy hay makatuon.
Bukid, suba, banglid ag kaeanasan, Hara tanan ro anang ginaagyan; Agud gid eamang makaabot sa eskwelahan, Makatapos ag abu ro anang masayran.
Si Totoy adlaw-adlaw nagapakasakit, Ginasueay ro uean ag gatiniis it init; Bangud si Totoy hay may ambisyon, Sa ulihi hay may pageaom nga maangkon.
Indi eamang nagaisaeahanon si Totoy, Abu man ro nagatiis ag nagapakagaoy; Naga eskwela it mayad agud mag-asenso, Matuod gid nga ginabuligan it Ginuo.
- RACHEL ANN P. MAGLUNOB Aklan State University Ibajay, Aklan
BAEANTIKON Maghalin pa kay Lolo, Hasta kamon nga mga apo, Owa nagaasenso, Ro pangabuhi nga seryoso!
Samtang ro pagserbisyo, It mga tawong pulitiko, Sa sueod it gobyerno, Hay magtakaw it mga pundo!
Ginasinggit it tawo, Paalin baea magabaylo, Ag san-o magabag-o, Ro baeantikon nga gobyerno?
_____________________
KAMAEAYRAN Maghimo kita it kamaeayran, Bisan gaagi sa kalisdanan; Agud maangkon rong kadungganan, Sa kabuhi naton nga inagyan.
Matawhay ro atong pagtaliwan, Sa pinalangga nga kalibutan; Ag pirme it tawo madumduman, Mabahoe katon nga handumanan.
________________________
HAEAMBAEON Indi pagdueaa ro pageaom, Ag balikdan naton rong idaeom, Agud matawhay natong maagom, Ro kamaeayran nga ginahandum.
Indi pagbaligyaa ro dungog, Bangud gatao ra it kabaskog, Agud kita hay mangin maisog, Sa kabuhi nga magpatikasog.
Indi pagtueara ro tsismoso, Nga gasamad sa isigkatawo, Bangud owa gid nagaasenso, Ro daea it dila nga kaeayo.
Indi maghueag nga mageinahog, Kon kamo hay nagaeubog-eubog, Sa papag nga pigado ro saeog, Agud kamo hay indi mahueog.
____________________________
KUNTA, TAW-AN MAN NIMO AKO IT HAYGA Indi lat-a nakon kimo pagpiliton Nga idutdot ro akong kaugalingon; Nga imo man kunta nga higugmaon, Bangud owa man hingan ako it pageaom.
Indi gid kunta ako magpae-at Kon ano gid baea ro imo nga isabat; Apang ayawan eon ako it hinueat Ag owa ka man abi hingan it hakat.
Ham-at owa ka gid kakon it pagsalig Puyde man nimo ako pangayuan it bulig; Ag ro tanan nga kalisod hay kakon isandig, Agud ro atong pangabuhi hay magaeawig.
Kunta, taw-an man nimo ako it hayga Nga maipabutyag ro akon nga paghigugma; Para gid eamang kunta katon nga daywa, Nga mangin maayad-ayad ro atong hin-aga.
Ikaw gid-a kunta ro akong palanggaon Nga angay ag bagay kon imong batunon; Eubton mo eang galing ro akong sitwasyon, Agud ro atong pangabuhi, mangin matayuyon.
Samtang ginatan-aw nakon ro maeapad nga kaeanasan, Nagakaeain-eain nga mga tean-awon hay akong nakit-an. Kamana it nagaeinupad-eupad nga mga pispis, Ag nagakiniay-kiay nga mga paeay.
Sa bakueod, kaniyugan ag kabukiran, Hay haeos matimsog ro mga pananom. Eabi-eabi eon gid ro mga tinuean-on, Nga nagahaead katon it pagkaon.
Malimpyo ro ilig it tubi sa suba Nga nagahalin pa sa tuburan ag busay, Sa tunga it malikot nga kagueangan, Nga ieistaran it nagakasari-saring mga kasapatan.
May mga baruto nga nagaeutaw-eutaw Sa malinong nga baeod it baybay. Nagapinamunit ag nagatinaksay, It mga isda nga matambok ag eab-as.
Apang ro mga taean-awon sa pagtaliwan it mga dinag-on, Hay amat-amat nga nagkaeasamad ag nagkaeaduea. Bangud sa pagdaeasa ag pagpanghimueos It maeain ag mapanghalit nga mga tawo.
San-o baea naton maeubtan o mapan-uhan? Nga ro atong manami nga mga taean-awon nga gintuga Ag ginhaead it Ginoo, hay umaeagi eamang ag ginpahueam. Ag indi gid puydi nga maskin sin-o katon, nga akuon ag agawon.
SA PAGTALIWAN IT MGA DINAG-ON Kato anay... Ro mga kahoy ag mga pananom hay nagasaut-aot sa huyop it presko nga hangin. Ro mga bueak hay nagakiay-kiay sa pagpamasyar it mga alibangbang.
Ro mga kapispisan hay mahilway nga nagaeupad-eupad sa idaeom it kaeangitan. Bukon it maeangaang ag manami sa eawas ro mahaganhagan nga kainit.
Makaron... Ro atong palibot hay haeos gakaealhit ro higko. Maeangto ag mabaho ro hugom it puro polusyon nga hangin. Ag ro kaeangitan hay nagaieitom eon nga daea it daeagko nga mga pabrika. Ro tubi hay nagaeunang ag gakaealhit ro mga eay-on, nga kaitumon, kabahuon ag kaeang-ugon. Ro silak it adlaw hay masakit ag makapaeaso sa panit.
Sa masunod pa nga mga dinag-on, ro mga pananom hay nagakaeuo. Indi eon kita makapabuhi it bag-ong tanom, kon padayon ro ueobrahon nga pagpanghalit it mga tawo makaron. Makaeueuoy gid ro atong paeaabuton, Eabi eon gid ro mga tawo nga nagasalig sa mga pananom.
Sa mga inunga sa makarong henerasyon, paabuton pa baea naton nga ro atong kalibutan hay indi eon mapuslan ag maistaran? Kita gid dapat ro magpanguna sa pagbag-o it manami nga mga bueuhaton sa atong pangabuhi. Agud mapasaeamatan man kita it atong manugpanubli. Ngani kita gid dapat hay magpananom. Dahil sa sambilog nga tanom ro atong buhion, nagadugang ro kabuhi it atong pinalanggang kalibutan.
PANAMGO Bangon, anino it buean, Eupad sa mga gakatueog, Sudla ro isip, basaha ro tagipusuon.
Ubra it kaugalingon nga istorya, Pagtao it sueundon, bay-i sandang mag-arte, Ubraha eon ro imong gustong ubrahon,
Bago nanda buksan ro andang mga mata, Ag sa pagbugtaw nanda, Owa eon sanda it madumduman.
AKO ISAEA Ako euman isaea, nagamuto-muto nga pirme ko nga gina-obra, Owa it nakaeubot, maskin ngani ako Kinahangean ko it bulig, kay ino ako maagto? Ro ang kabuhi owa it binag-o, ako man gihapon isaea.
Nakabatyag ako it kasubo, sa akong ginainubra, Sa pagklaro it akon nga panan-awan, nagadaeom ro nina, Gausoy it tawo nga kapareho kakon, Ginatan-aw ko sanda nga maghalin samtang ako hay iya gihapon.
Kanda hay nakiiba ako, Sayod ko bukon nanda ako it kapareho; Pero manami ro andang pagtrato, Naobra ko eon ro akong ueubrahon.
Pakig-amig ro akong sabat; Kung isipon ko, espesyal nga tuod Akong mga amig nga hipigan ko gid, Bangud utang ko kanda ro hiyum-hiyom sa akong bibig.
Dati nga isaeahanon, may una eon nga kaibahan, Nagahueat nga matapos ro pag-amiguhan, Bangud ro tanan hay may katapusan; Mangin isaeahanon, kakon hay nakatugna eon.
- JEZEBEL M. VILLANUEVA University of the Philippines
______________________
TUGYAN
Daeha ro akong alima Ro akong bilog nga eawas ag kaeag. Daeha bisan siin nimo gusto. Ginatugyan ko kimo, Ag ubraha kon ano ro imong gusto. Agud pagabunyagan ko, Ro isaea ka maayad-ayad Nga istorya sa akong kabuhi.
_______________________
PAEANAWON
Sa kada paeanawon nakon, Naga-umpisa sa mahinay nga tikang. Maghalin sa mahipos Ag simple nga pagpanaw. Nga kon siin ro paminsaron Kapareho it malinong nga suba. Ag ro damgo hay kapareho It maaas nga bukid.
Kon makaagi ako Sa isaea ka lugar it kapiutan. Ro akong handum pa gid Hay tukaron ro kagueangan it kabudlay. Ag tabukon ro madaeom Nga suba it kataeagman. Hasta makasapoe sa maeapad Nga paeahuwayan..
Pero basi indi gihapon ako Magtiner it mabuhay. Bangud usuyon ko pa gid Ro lugar nga mangin akon. Ag padayunon ro paeanawon Hasta sa ginahandum nga padueongan. Agud mabatyagan nakon Ro matawhay nga kapahuwayan.
- JEZEBEL M. VILLANUEAVA University of the Philippines
HAE-O AG EUSONG ISAEA ka pinanubli nga manggad ag mabahoe nga handumanan it kulturang Akeanon. Simbolo it kahugod ag kapobrehon. Nagapahisayod ag nagapaeubot it pagbueoligan, paghiliusa, paghiliugyon, pag-ueonongan, pagsinaeayo ag pagpalangga it isigkatawo o it sangkapamilya sa guwa ag sa sueod it panimaeay. Ro eusong nga ginabayuhan it daywa ka nagabueos-bueos nga hae-o, ag ginpatueoan it hueas nga nagataeabilis sa kaeawasan hay isaea ka paagi, agud rong ginahandum nga pageaom hay maangkon. May ihaead sa sueok ag nagadinaguok nga sueoksukan. Para eamang makabuoe it hilab ag liap kon makaeamon sa ginabatyag nga kagutmon. Agud makaagom it maayad-ayad nga katawhayan ag kalinong, aeang-aeang sa paghimo it kamaeayran ag pagpatigayon it kamatuoran.
GINHIMUEATAN nga sueaton ag baeayon sa Literaturang Akeanon. Agud ipabutyag rong baeatyagon ag ro buot hambaeon nga kahidlaw, kamingaw, kaeuoy, kasubo, kaugot, kalisod, kabaeaka, kahuya, kanaw-ay, kaeasa, kabaho, kasakit, kahadlok, kaeuya, kapurilan, kaeainan, kaaeam, kaisog, kabaskog, kaila, kanami, kabuot, kalimpyo, kahumot, kalipay, kamaeayran ag kamatuoran. Gintinguhaan nga baeayon ag baehagon halin sa nagaeutaw-eutaw nga kaeaeawran it madaeom nga painu-ino ag nagabaeueon nga panamgo. Einunip halin sa kaidaeuman it huna-huna ag gin haw-as halin sa baoe it kaaeam. Ginbugkos ro mga nagakaealhit ag nagabueunggangot nga mga pangutana ag kabaeaka. Agud ipautwas o ipabutyag rong baeatyagon ag ro buot hambaeon.Tinungkad ag binungkag halin sa eandong it kadudoeman ag nageapos sa ginsaea nga eusat it kahayag. Ginahandum nga makahimo it isaea ka maayad-ayad nga Literaturang Akeanon. Agud mangin bugae, dungog ag pageaom, aeang-aeang sa pinalanggang Aklanon. Kabay pa nga mangin handumanan ag paeanublion it ulihing tubo. Agud sa paeaabuton nga hin-aga, hay may igahaead sa isigkatawo ag sa banwa. Ag eabi-eabi eon gid nga makapasaeamat, sa atong maeueuy-on nga Ginuo.
--Shur C. Mangilaya Bagacay, Ibajay, Aklan DAEAAG Sa daeaag... Nagasabeag ako it manami nga mga binhi, ag akon gid pagatatapon ag pagahugdan. Agud ro akong mga handum ag pageaom, hay akon nga maangkon. Kabay pa nga mapinueuslanon ro mga ginasabeag nakon nga mga binhi. Bisan pa sa nagagieiltak nga eugta o sa nagaeunang nga eapok matugpa, hay magtueubo ag magbaeahoe. Mag-ueugbos it manami ro mga dahon, magsueubeak ro mga bueak, ag mangin matimgas ro mga bunga. Ag dayon... Tawgon naton imaw rang binaeaybay. Nga sa inyong mga painu-ino hay magsueod, ag magsaeo sa inyong mga damgo. Nagapasaeamat gid ako it mabahoe sa Ginuo, bangud sa Anang pagsabeag kakon it sangkuro nga pageubot ag kaaeam. Ngani akon man nga ginahaead sa akong isigkatawo ag sa banwa. Para mangin handumanan ag paeanublion it ulihi nga mga inunga, sa paeaabuton nga hin-aga.
________________
HANDUM Isaea ka adlaw... ako hay namunit sa tunga it baybay. Apang owa gid ako it nadawi. Ham-an baea? Akon gid ginhuna-huna. Hambae it magueang nga akon nasubeang, eago abi kuno ro akon nga ginpaon. "To idto ka sa sapa magpamunit." Ro ana kakong sugo. Ag naeubtan ko ro anang kaaeam. Pagkahin-aga... Ako euman hay namunit. Pumungko ako sa nagahapay nga talisay sa may binit it sapa. Mahipos nga gintawtaw ko ro bunit nga gin pan-an it eago. Owa eon gid mabuhayi, ako hay nakadawi it mabahoe nga haeuan.
___________________
MANGUNGUMA Mabugtaw ka it aga-aga ag magpanghimos it mga kinahangeanon nga daeaehon sa eanas. Maliap pa eani ro imong sueoksukan, apang gintakeos mo eon ro imong sanduko. Sumuksok it kaeo ag pumanaw. Pagpanguma gid ro imo nga pangabuhian. Pirme eang nga eapukon ro imong mga siki. Ag sa pilang dinag-on nga pagtinapak-tapak sa eapok, Ro mga tudlo sa imong siki hay kinaean-ag, ag ro imong mga dapah-dapah hay kinakiboe. Pero padayon gihapon nimo nga ginahandum, nga may nagahueat pa kimong mabahoe nga pageaom. Imaw eani hga nagapinueaw ka gihapon sa pagdipara sa imong kaeanasan. Bisan pa kunyagon ro imong kaeawasan sa kaeamig nga daea it tun-og. Pakon pa mabunak ag mahum-og, sa pagbunok it nagapanong nga uean. Maskin pa madusmo sa paghampak it nagahagiyos nga hangin. Hay padayon ka gihapon sa paghugod, pagtiniis ag paghimueat. Agud eamang nga makaagom it matimgas nga paeay nga pagagaeabon, sa pagsipeak it kahayag sa kaaganhon.
___________________
PAGHINUEAT Gin-uea it gae-om Ro uean sa kaeanasan; Nagtieiksiw ro mga sapat-sapat, Nageinupad ro mga pispis, Nagdinaeagan ro mga eanggam, Nagkinamang ro mga kuoe, Nageinubid ro mga eago, Naghiniod ro mga ueod, Nagpieiso ro mga isda, Nagkinara ro mga paka, Bangud gin eunod it tubi Ro mga naggieiltak nga eugta. Ro pilang buean nga paghinueat Ag pangamuyo it mga mangunguma, Hay gin taw-an it igtaeupangod Ag kaeuoy it Manugtuga. Ngani ro andang kasubo ag pag-antos, Hay naumpawan ag nakabatyag it kalipay. Bangud eani sa pageinagasak It nagapanong nga bunok it uean, Sa kamaea-maea nga kaeanasan.
_______________________
DAYWA KA DAEAN Pageapnaag it kadueom... Si Salome hay akong nasipeatan. Matsa may ginahueat Sa binit it karsada. Mataeom ro panueok Ag nagasinigarilyo. Si Maria hay akong nasipeatan. Matsa may ginabasa Nga madamoe nga tueon-an Sa sueod it kuwarto, Ag nagasinueat. Pagsipeak it kahayag... Si Salome hay nakit-an ko, Sa sueod it simabahan. May ginakuekoe nga eapsag. Nagaeuhod ag nagatinangis! Si Maria hay nakit-an ko, Sa ibabaw it entablado. Nagabaton it diploma. Nakatoga ag nagahiyum-hiyom!
_____________________
RO MGA EANGGAM Tapos eon ro gaeabon sa kaeanasan. Nagagueowa euman ro mga eanggam, sa andang kinakuoban nga mga buho. Nagapinaniid sa idaeom it baeay kon may isiw nga tukbon. Apang ro ayam nga nagaeuko, hay kaabtikon gid mageahay, kon sanda hay masipeatan. Kon sa sueod man it panimaeay. Basi samtang nagakitkit it paeay sa sako, hay masipeatan it maasab nga kuring, ag saputihon it kamoe ag usngab! Bisan man eani tagbaeay ro makapan-o, hay ginaeampusan sanda hasta malipong. Ag ginahandum gid nga pagapatyon, bangud eani owa kuno it pueos nga mga sapat!
__________________
NAGAPANIHOE NGA HABAGAT May daea nga kueba ro mga asik sa akong uyahon it maeamig nga euso-euso it uean, nga nagaeapos sa nagabulikas nga pawod. Ro pageampos sa tadtad ag bubong it nagapanong nga bunok it uean, samtang ginahuyop it mabaskog ag nagahagiyos nga hangin, hay isaea euman ka maeain nga taean-awon sa akong guba ag nagalihay nga payag. Ro paghinuylab ag pagkinunhod it akong payag hay isaea euman ka halit nga nagadaeasa, sa akong malinong nga pagpangabuhi! Ginakurog ako sa kahadlok kon pusdakan it mabaskog nga nagtieibyog nga hangin ag uean, ro nagahuyong-huyong nakon nga payag. Indi ako makatueog sang eugban nga haeos nagabantae eon it tubi sa pagdaeasa it nagadaganas nga uean. Ag basi samtang mahamuok ro akong katueogon, hay mabugtawan nakon ag mapan-uhan, nga ako hay nagaeubog eon sa nagaeunang nga eapok ag eay-on. Bangud eani sa pagwasdak ag pag-apok it akong makaeueuoy nga payag, sa nagahagiyos ag nagabagrong nga eapdos it nagapanihoe nga habagat!
_________________________
BAG-ONG EUGTA Sa tuyong-tuyong it bukid hay imong ginasinggit ro isaea ka pangutana... "Sin-o baea ro makatapna sa mga maeain nga nagakaeatabo sa idaeom ag ibabaw it kalibutan?" Nagakasubo ka bangud sa imong ginaantos nga kasakit ag kalisdanan. Nagataeabilis ro imong hueas sa kinakurog nimong kaeawasan, bangud sa kahadlok ag kakueba. Imo gid nga ginapangamuyo, nga kabay pa kunta nga ro imong kaeag, hay makaangkon it matuod-tuod nga kalinong, katawhayan, ag kapahuwayan. Ag kabay pa nga makasapoe sa ginpromisa nga bag-ong eugta, nga gintigana katon it Makaako.
_______________________
BANGHOE Sa kanagubon it gabii, hay may isaea ka bang-aw nga nagabinanghoe. Nagatangda sa madueom nga eangit ag matsa nahadlukan. Samtang ro dueugdog hay makabueungoe. Ag ro kasiga it linti hay makasieilaw. Kabangdanan, nga nagadaea it kakueba sa kada panimaeay! Tama eon ro pinaeupok it saeot nga mga armas nga owa it pueos. Nga makapahadlok sa mga pumueuyo ag makasamad sa tanan nga mga pagkabutang, sa idaeom ag ibabaw it kalibutan! Indi eon naton paghueaton nga ro magabanghoe hay ro mga tawo!
__________________________
BUEAK NGA PINAEABI Sa amat-amat nimo nga pagbukead, Naduea ro akong kahidlaw ag kamingaw. Nagabinaeanta ro akong baeatyagon Nga ginaeagas it imong matam-is Ag ginamiin-miin nga hiyum-hiyom. Ngani ako hay matsa nagaeutaw-eutaw Sa baeod it katam-is ag kalipay. Pinaeabi ka sa tanan nga mga bueak Nga akong nakilaea ag ginpalangga. Bangud eani ro imong kanami Hay owa gid it pagkaeaay, Ag nagahaead it mabahoe nga pageaom. Nagapatigayon ag nagapaeapnaag It kamaeayran ag katawhayan. Padayon nakon nga ginahandum, Nga kabay pa kunta nga ako Hay makaiping sa imong euyo, Ag makahakos sa imong kaeawasan. Sa paeaabuton nga pagsubeak, It imong kahumut-humot nga hugom!
____________________
EINUGAW AG EUNOK Indi ka makatueog sa imong ginabatyag nga kadueuygon. Padayon ro imo nga pinamatyag sa eugban it imong payag. Bangud eani ro kamingaw it gabii hay binueahaw it inuwang it imong pinalanggang mga unga, nga nagahueulid sa imong euyo. Eabi-eabi eon gid ro kamanghuran, nga nagaeubid sa anang eugban! Maalin gid abi ro eunok nga ginsapin-sapin sa anang tiyan. Ag ro einugaw nga gin ihapon it mga magmaeanghod. Owa eon man eani it gatas nga susuhon kimo ro imong eapsag, bangud ikaw man hay nagapangeuya ag nagapangeangsi. Owa ka man abi it einamon nga ginsueod sa imo nga tiyan. Agud makabuoe kunta it hilab ag liap, sa imong nagangutngot ag nagadinaguok nga sueoksukan!
_____________________
SINAAW Madueom ro palibot it akong panan-awan. Kamana it managob nga gabii nga owa it mga bituon ag buean. Nagatinangda ako sa eangit ag ginainusoy ro kahayag, nga mabuhay eon nga panyempo nga indi ko masipeatan. Ginapamatyagan ko ro akong pagtikang, bangud eani basi sa akong pageak-ang, hay tumabusok ako sa pinakamadaeom nga bubon it kadudoeman! Siin eon baea ro kahayag nga gintuga it Ginuo? Ham-at haeos kadudoeman gid lang ro akon nga ginaantos sa akong kabuhi? Nagahinalikap pa gihapon ako it malig-on nga makapyutan. Pero maeayo gid hingan ro mga butang nga makahaw-as kakon sa dueom. Maskin man lang kunta nga makasaplid ro akong tudlo, it sangkuro nga sinaaw!
______________________
EUBO-EUBO AG UTOE Nagapieisik ro mga eubo-eubo ag nagakinamang ro mga utoe sa pinakatore it baeas. Pantaw nanda sa ibabaw ro mga nagtueup-ay nga tupas ag nagkaeatimpa nga eugta. Ro mga nagkaeaeuka nga mga niyog ag kahoy ag nagkaeaeagbong nga mga panimaeay sa binit it suba, bangud eani sa pageapad ag pagtaeang it suba. Sa andang pagbiyahe sa maeayong lugar hay ginaagyan nanda ro mga nagakaeain-eain nga taean-awon sa daeanon. Kapareho it batsihon ag eapukon nga karsadahon. Nagagieiltak nga mga kaeanasan ag ginpueutoe nga mga kahoy sa kagueangan. Sa mabuhay nanda nga pagbiyahe, sanda hay nakasapoe, sa ginapaobra nga kabahoe-bahoe nga baeay it pulitiko ag kilaea nga tawo. Gin-uea sanda it grabasan, kaibahan it mga baeas. Sanda hay nangawa nga ham-at ginkarga sanda it loader sa trak halin sa binit it suba. Ag ginhakot paagto sa ginapatindog nga baeay sa kaeapad-eapad nga eugta, nga bukon man it anda nga ieistaran. Ag mangin kabangdanan nga ikaduea it andang ginahandum nga pageaom ag kabuhi. Bangud eani nga ro andang katawhayan, kalipay ag kaeuwasan, hay idto ginabatyag sa pageangoy-eangoy sa binit it suba.
_________________________
SA PIHAK NGA BAEAY Nagaeinagasak ag nagaeinagatik ro mga baso, taku, maeukong, kutsara, tinidor ag bote sa pihak nga mabahoe nga baeay. Owa it patugsiling rong paghinibayag, pagwinakae ag pagsieinggitan it mga tawo nga nagatueumpukan sa palibot it lamesa, nga haeos nagagueutok sa makahieilong nga ieimnon ag maeahaeon nga sumsuman. May kaiping pa nga mga ueagan nga baknit, nga haeos hiyos ag euspad eon ro mga eawas. Kon amat hay may nagakaeanta nga ro limog hay matsa nagatil-i nga tikwi ag matsa huma it nagapakasta nga baka. Buyog eon abi ro mga ueo, nagagueuwa eon ro mga kaeainon nga mga ginahinambae. Ag owa man eani it kapueos-pueos pamatian, ro mga gina-istoryahan nga makabueungoe sa dueunggan. Masapea eon ag makadhat ro mata it pinueaw it sangka mangunguma sa pihak nga guba ag nagalihay nga baeay. Maskin alinon it tinabukot it haboe sa eugban hay nagaeapos man gihapon ro mga limog it mga maoy ag eaea nga mga tawo sa mabahoe nga baeay. Owa it kaeuoy sa kaeapitbaeay nga nagapinueaw sa bukon man it anda nga pueueawan. Buntod eon ro tiyan it eapsag it inuwang nga nagabaeansuli eon it einubid sa anang eugban. Maangan-angan hay aga-aga eon ag mapueaw euman it pagpahangeab it ana nga anwang rong mangunguma. Agud makaarado sa ginaumahan nga eanas sa paeaabuton nga kahayag it kalibutan. Basi baea bag-o magsipeak ro kahayag sa kaaganhon, hay sueongan it eab-as ag maeangsa nga dugo ro talibong nga inugsapsap sa pilapil it mangunguma. Bangud eani sa naeuspad ag naeub-ok nana nga utok!
___________________________
DAEANAS Sa mga buean it tagsieilak hay nagapanong ro bunok it uean, nga nagadaganas sa maeapad nga kaeugtaan. Ag sa mga buean it tagtinguean hay nagasipeak ro silak, nga nagapaeapoy sa mga pananom ag nagapaeuya sa mga kasapatan. Ro tyempo it tag-ieinit hay kaeamigon ag ro tageamig hay maeangaang. Ro huyop it hangin hay nagabeansuli ag nagahagiyos nga nagaeampos sa mga kabaeayan ag kakahuyan. Ro suba hay eapukon ag ro eugta hay nagakaeunod sa tubi. Ro kabukiran hay nagakaeatup-ay ag nagakaeaus-os sa idaeom. Ro tubi hay nagapangeapaw sa suba ag nagaeapnaag sa kaeugtaan! Ginadaeanas eon ro atong ieistaran nga eugta, it madaeom, eapukon ag masueog nga baha. Halin sa kagueangan hasta sa kaeaeawran. Madasig nga nagasuoy ro tubi it suba ag eawod ag nagakaealhit it ilig sa maliway nga kaeugtaan. Eumunod sa nagakaeain-eain nga nagakabuhi nga mga tinuga, ag sumamad sa kaabu-abong mga pagkabutang sa ibabaw it eugta. Nagabinuyog eon ro painu-ino it mga tawo, nga ham-at nagmaeakara ro mga nagakaeatabo sa makaron nga panyempo? Hambaeunon it mga magueang, nga samtang maeain ro bueuhaton it mga tawo sa atong duna nga manggad, ro baeos hay ro halit nga pagdaeasa it makapaeangidlis nga daeanas! Ginakanugunan, ginapangeuyahan ag ginakasubuan, ro makakueoeba ag makahaeadlok nga nagakaeatabo. Nagpaduea sa mga handum ag nagpaeumos sa mga pageaom it kada isaea. Owa kita kasayod nga basi baea hinduna o hin-aga, hay indi eon magkatueog ro gabii. Ag rong adlaw hay magsunggod ag indi eon magbugtaw. Ag sa pageapnaag it kadudoeman, hay makaagom it kalisdanan ag kasakit ro mga pumueuyo. Ag makabatyag it kasubo ag paghinuesoe ro makasasaea, bangud sa andang mga kaeainan ag mga saea nga bueuhaton. Ro pagpanghalit ag paghimueos sa mga duna nga manggad, nga ginhaead sa kalibutan it mahigugmaon ag maeueoy-on nga Ginuo!
____________________________
IHAPON
Dahan-dahan nga binutang ni Nanay sa papag ro dueang nga may sueod nga nagaasu-asu nga humay. Ginsunod ro maeukong nga may sueod nga mainit nga sabaw it ugbos it daehog. Kadasigon ro hueag namong lima nga magmaeanghod sa paghakop it humay. Ro init hay haeos owa namon mabatyagi, bangud sa sueok it amon nga mga kagutmon. Haeos bukon it makapaeaso ro amon nga pagtimo sa humay nga sinabawan it tinuea nga daehog.
Nagataeabilis ro amon nga mga hueas nga magmaeanghod. Pati man eani si Nanay hay nagahilam-os eon it hueas bangud sa paghigop nana it mainit nga sabaw sa maeukong. Matsa owa ko hingan imaw makit-i nga nagatimo it humay. Samtang ginasipot ko ro humay sa taku hay napan-uhan ko ro pagtimo ni nanay it mga mumo nga ana ginpueot nga nauyang ag nagkaealhit sa papag bangud sa amon nga pagbaeakasan. Pumundo ako sa pagsaeok it tubi sa banga nga akon kunta imnon, bangud napan-uhan ko si Nanay nga ginasipot ro dukot nga humay sa kaldero it anang nagapaeangurog nga alima ag eagi-eagi nga gintimo. Tinukob ako it kaeuoy samtang ginatueok ko si Nanay, ag ro mga nagakueupag nakon nga mga igmanghod sa atubang it among ahaw nga ihapon.
Hina-aga it agahon hay mamunot euman ako kay nanay agud sa pag-usoy it mahueaman it bugas, sa kaeuoy it amon nga mga kaeapitbaeay ag paryente. Samtang padayon ro pagdaeasa it pag-antos ag kalisod sa amon nga pagpangabuhi, hay padayon nga nagasukoe si Nanay ag owa gid it pag untat sa pagpangadhap it amon nga eamunon. Maskin makaeingidlis pa ro maeain nga nagakaeatabo kamon. hay igakurit gihapon ni Nanay sa idaeom it eangit, ro mga nakataeana sa amon nga kabuhi.
________________________________
BAEATYAGON
Ihutik mo sa hangin Ro imong baeatyagon. Agud palison ag apukon Paagto sa sidlangan. Imo nga subeangon Ro nagasipeak nga silak. Ag ro kahayag hay imo nga hakupon ag isueod sa akong tagipusuon.
_______________________________
PANUEOK
Nagalimad ro imong panan-awan bangud eani nagasapea ag makadhat ro imong mata. Kon mukeaton mo man it husto, hay nagaliraw ro imong palibot. Ag matsa may nagakarang nga baeas nga ginsabya kimo. Ginapiniyong mo ag ginakinuso it imong alima nga kabangdanan nga ikaw hay nagaeinuha. Nagahaeok eon pero indi gihapon mabuoe ro sakit ag hapdi. Ginmisuk-misok mo sa maeabaab nga tubi sa maeukong agud maumpawan. Apang indi gihapon maduea ro mga nagapaeangatoe nimong daywa nga mata.
Hasta indi ka mag-untat it pagtinueok sa mga eawas it gwapahon nga mga bayi nga may eakip nga kaibog; Ag matsa haeos ginaubahan mo eon it eambong ag ginapanghimuslan it imo nga hagae nga huna-huna; Hay indi gid mabuoe ro matsa agihapon, dapawon ag gilukon nga mahapdos ag maaean-aean nga nagapuling sa imong nagapaeamuea nga kalimutaw.
___________________________________
RO MAGUEANG NGA BAYE SA UGSARAN
Haeos adlaw-adlaw nimo imaw nga mapan-uhan sa ugsaran it anang nagalihay nga baeay. Matsa may ginahueat nga may mag-abot. Ginatinan-aw nana ro mga saeakyan nga nagaaeagi. Maabtik ro anang panueok sa mga saeakyan nga nagapundo sa atubang it anang baeay.
Indi eon makapuril ro tyempo sa anang pagkagueang. Eusot eon ro anang uyahon, nagalimad eon ro panan-awan, Ubanon eon haeos ro mahaba nga buhok. Kurinot eon ro mga panit sa kaeawasan. Nagapaeangurog eon ro anang batiis ag butkon. Ag amat-amat eon nga nagapangeuya. Isaeahanon eamang imaw nga nagasukoe sa pagpangabuhi sa anang mamingaw nga baeay. Ro mga nakataliwan nana nga gin-agyan sa pagpangabuhi hay historya eon lang ro makahambae ag makasugid sa anang mga gin-antos nga inagyan sa kalibutan.
Kon amat hay nakabatyag imaw it kagaoy sa mabuhay nga paghinueat. Dahan-dahan nana nga unaton ro anang eawas sa saeog nga bitlag ag mageubog-eubog. Ag pangdumdumon ro anang mga nagtaliwan sa kabuhi hasta makabatyag it kadueuygon. Maabtik imaw magbugtaw nga matsa namueaw-mueawan kon mabatian nana ro anang pangaean nga ginatawag. Nagahiyum-hiyom imaw kon may nagapaeapit nga mga tawo nga may kabubut-on ag kaeuoy, nga nagahatod kana it sangkuro nga pagkaon, agud may eamunon sa nagaeapnaag nga kadueom.
Samtang nagataliwan ro mga inadlaw hay nakabatyag eon imaw it kaeuya ag kagaoy. Nagapangamuyo, nagaampo ag nagahinyo lang imaw. Nga ro anang kalibutanon nga eawas hay makaangkon, it matuod-tuod nga kalinong ag kapahuwayan sa kaeuoy ag paghigugma it mapinalanggaon nga Ginuo.
_____________________________________
KAEAG-KAEAG
Kada dag-on it petsa uno it Nobyembre, hay nagapreparar haeos ro mga panimaeay sa amon nga baryo it Bagacay sa pagsilebrar it kaeag-kaeag. Nagadasag sa altar nga ginasagda para sa pagbisita it mga nagtaliwang pinalangga. Ag para man sa mga buhi nga manugpangaeag-kaeag. Pagkatapos it pangadi nga ginhaead sa mga kaeag, samtang nagahingagaw ro sinaaw sa paeaabuton nga gabii, hay ginahueat it tagbaeay ro pagsaka o pagsueod it mga kaeag sa nakabukas nga tampaan it baeay.
Nagkinupag ro akong daywa ka maisot nga mga unga samtang nagasieiwik paagto sa sueod it kwarto. Bangud eani sa guwa it bukas nga tampaan, hay may sambilog nga kaeag nga nagapanawag, “H-hara eon si a-amamong gueang, p-pangayooo it p-pinaisss.” Hambae nana nga ro limog hay magaehom. Nakasuksok it maskara nga makahaeadlok. Nakabiste it gunit-gunit ag mahaba nga bestida. May daea nga baston ag bitbit nga saeod. Nagabueubuktot nga nagtikang it mahinay paagto sa altar, nga may nakasagda nga mga dasag; manok, pilang bilog nga pinais, ibos, kumbo, huwad-huwad,
puto, suman ag tuba sa baso nga ginahayagan it kandila. Nagbuoe ro anang nagapaeangurog nga alima it tagsambilog nga dasag ag ginsueod sa saeod. Samtang ro akon nga daywa ka mga unga hay nagatiid-tiid sa tampaan it kwarto.
Nagpasaeamat ro nagpangaeag ag pumanaw. Gumuwa man sa kwarto ro akong daywa ka mga unga ag nagliningling sa bintana. Samtang nagabuoe euman ako sa kusina it idugang nga pangdasag hay nabatian ko ag napan-uhan ro pagsieiwik ag pagkinupag euman it akon nga daywa ka mga unga. Nagdinaeagan nga nagsueod sa kwarto ag nagtinabukot it haboe. Imaw man gali dahil may nagapasueod euman nga daywa ka mga kaeag nga mas makahaeadlok pa gid tan-awon. Ag owa haeos nagakalimog nga nagbueuoe ro andang mga nagapaeangurog nga mga alima it dasag sa altar.
__________________________
MAEAYOG NGA PAGSINAEAYO
Gintaligpo it manghod ro buradol nga sapi-sapi, samtang ginabira ro tugot it magueang, sa tunga it kamaea-maea nga kaeanasan. Mga ap-at gid ka taligpo bago eumupad ro sapi-sapi. Apang samtang ginatugutan ro buradol hay bumalang-balang it gulpi sa paghuyop it mabaskog nga hangin Binutangan nanda it sukod agud bukon it lado ro eupad. Sa pagtaligpo it uman hay madasig nga tumambuok. Apang bumuyong-buyong sa ibabaw ag eumunip paidaeom. Gin sugpunan nanda ro ikog ag gindugangan ro ueo it dagami.
Sa panglima nga taligpo hay nakasumaeang eon gid man it manami nga hangin ag nageupad eon it manami ro sapi-sapi
Gintugutan it husto it magueang hasta nagpatambuok it kaeayugon. Samtang ginatinanggda it daywa ka magmaeangod ro nagahampang-hampang nga sapi-sapi hay nagasaut-saot man sanda. Gindaywahan nanda it buyot ag hawid ro tugot, bangud gulpi it untay ro buradol nga nagasukoe ro kusog.
Nagtaean-awan ro daywa ka magmaeanghod. Nagkaeasugot nga naghinibayag samtang ginatangda ro kaeayugon ag maeahog nga eupag it sapi-sapi. Binuy-an nanda ro tugot nga tamsi samtang ro buradol hay nagahampang-hampang sa mining-mining. Hinali nga hinuyop it mabaskog nga hangin ro sapi-sapi, Eumupad patambuok it kaeayug-eayog. Hasta nagbaeansuli sa ibabaw ag nagbalang-balang paagto sa pihak it sapa nga eanas. Einagas it daywa ka magmaeanghod samtang nagahinaeak-ak nga nagahinugyaw.
Pinueot nanda ro sapi-sapi nga nagkaeagahak ro hakeop ag nagkaeabali ro pakpak ag gusok. Binitbit it daywa ka magmaeanghod ro nasamad nga buradol, samtang ginaeagas ro andang paghinibayag it ginahapo nga pagginhawa it kagaoy ag kalipay.
_________________________
HUGOD IT MANANGGITI
Nagapueopanihoe ka sa ibabaw it saeanggutan samtang ginabageutan mo ro butay it sanggot agud padayon sa pagtubod it pageaom. Ginbubo mo sa kawit ro tuba halin sa saeod ag dayon hay eumagapak ro pakeang sa pageampos mo it kueagisamtang ginapaeuad ro eabod sa saeod nga nagasinanto man sa imo nga ginapueopanihoe.
Pagkapanaog hay ginbuoe mo ro gunot nga saeaanag gintigis mo ro tuba sa hungot.
Gintamian mo anay, ag sa pagkabatyagit hagan-hagan nga kaaslum hay einag-ok mo ro sangka hungot. Nga nakapaumpaw sa imong ginabatyag nga kagaoy ag nakapatawhay sa imong paminsaron.
Pilang dinag-on ka eon nga nagapanaggot sa pilang puno nga sanggutan. Kibueon eon ro imong mga paead ag dapah-dapah. Ueanon ag silakon, agahon, utro-adlaw, hapon ag silom hay padayon ka gihapon sa paghugod. Bangud ro imong painu-ino hay makapatigayon ka sa imo nga mga suki nga manugtangway. Nga nagahinueat kada hapon ag silom nga matigisan mo it bisan sang-eag-ok nga tuba, nga makapaumpaw sa andang mga kagaoy ag kauhaw.
______________________
TAEAMDON
Maabu eon ro binulig kimo it imong amo, Indi mo eon haeos mahuyap ro mga pinangayo nimo kana nga nakabulig gid- a it husto sa imong pangabuhi. Mabuhay ka eon man nga nagamunot-munot sa imong agaeon nga pulitiko. Alalay ro imong papel kana, nga maskin ano eang ro suguon hay ginatuman mo. Kon siin imaw mag-agto hay nagamunot ka man. Ginadaea ka nana kapin pa kon gabii ro mga paeanawon ag sa mga lugar nga dilikado ro paeag sa ana nga kabuhi.
Pilang beses ka eon nga nagpangayo kana it bulig. Kapin pa sa pagpabueong it imong mga unga ag asawa sa ospital Gapaeanobra eon ro imo nga ginhueam nga kwarta sa imong amo. Haeos ro tanan lang nga nga ginahinyo nimo nga kinahangeanon sa imong pagpangabuhi hay ginasalig mo lang kana it pangayo ag paghueam it kwarta. Ag ro isaea nga indi mo malipatan hay ro natabu kimo nga nakasaea ka kat naeakot ka sa inaway bangud man eani kana.Ngani gindakop it mga pulis
ag gindaea sa presuhan..Apang ginhaw-as ka gid it imong amo, ngani nga nagaguwa ka sa kulungan. Isaea ka pasaeamatan ag mabahoe nimo nga ginatan-aw kana nga taeamdon.
Ngani, ro imong pagpati sa imong kaugalingon hay isaea ka sueuguon it imong ginpangamuhan ag ginapatihan nga agaeon. Nga dapat gid nga imong tumanon ro tanan nga mga ginasugo kimo. Maskin eabag sa imong baeatyagon bisan pa kuntra-gusto sa imong paminsaron bangud sa kaeainon nga ueubrahon. Pero padayon gihapon nimo nga ginatuman ag obrahon ro anang ginasugo kimo. Maskin pa uyangan mo it imong kaugalingon nga dugo hay owa ka it isaea-daywa nga magtuman. Para eamang sa pagpatigayon it anang kaugalingon nga kadaeag-an.
________________________
GAID SA KAPOBREHAN
Nagatinabukot ka it haboe bangud nagaeapos sa imong nagalihay Ag guba nga payag ro kaeamig nga daea it nagasalida nga tun-og. Nagaeatay sa imong nagapaeangurog nga kaeawasan, Samtang ro uean hay nagaeinagatik sa samad nga pawod. Ag ro hangin nga nagahagiyos hay nagapahuylab Sa imong gabok eon nga mga haligi it imong ieistaran. Haeos adlaw-adlaw ka nga nagapinangadhap it sabat Sa imong mga pangutana ag kabaeaka. Nagatiyabaw ro imong paminsaron Sa imong ginaantos nga kalisod sa kabuhi.
Indi ka makahaw-as sa higot nga nagaeambod sa imong kaugalingon. Indi mo mabugto ro mating-ting nga higot it kalisdanan. Indi mo maeubad ro higot nga nagahawid sa imong mga panamgo Indi mo mautod ro higot nga nagapugong sa imong huna-huna. Indi mo mabuoe ro higot nga nagabugkos sa imong mga painu-ino. Indi mo mahukwa ro higot nga nagagumon sa imong mga handum.. Ro mga halit nga higot hay nagahugot ag nagakisiw, Sa imong liog nga nagaeuok sa imong mga pageaom.
Ginapilit mo nga mabugto ag mahubad ro mga nagabueunggangot Ag nagkaeagumon nga mga higot sa imong pangabuhi. Ginatinguha mo nga makahalin ag makahaw-as sa ginaantos Nga kalisdanan ag kasakit nga nagagaid kimo sa kapobrehan.
__________________________
PAG-AEAW-AEAW SA SANTO NIÑO
Samtang nagapahilangop ro alas dose it udtro-adlaw it bisperas sa pasilebrar it Ati-ati sa banwa it Ibajay. Ro mga tawo nga may panaad ag debusyon hay nagahinueat nga magguwa sa kumbento ro mahae ag sagrado nga Santo Niño, samtang ginapas-an it mga nagapanaad nga mga tawo nga pagadaehon ag igatib-ong sa Ana nga trono sa sueod it simbahan. Mabahoe nga panaad it mga Ibayhanon nga mga katoliko , rong pag-aeaw-aeaw sa ginapatihang milagrosong Santo Niño.
Owa it untat ro pagdinaguso it mga tawo nga halin pa sa nagakaeain-eaing mga lugar nga may panaad sa Santo.Niño. Haeos ro mga tawo hay nagawagayway it mga pasaw ag nagaviva it haead nga mga inasae nga karne it baboy, manok, bibe, kanding, baka, anwang, alimango, pasayan, eukos, sugpo, isda nga halin sa eawod, suba ag sapa ag iba pa nga mga grasya nga may kaangtanan sa andang pagpangbuhi. Nakadam-os it buling sa uyahon, butkon, batiis ag kaeawasan. Nagahinugyaw, nagasinaut-saot, nagapinatik, nagatinumbo, nagasieinggitan, nagasadsad, nagasayaw ag nagakalipay. Rong sagrado nga pag-aeaw-aeaw hay ginapanaad paagi sa paghaead it grasyang inasae samtang nagataeangison rong baeatyagon kon makatueok ag makasinggit it Viva sa nagapahilangop nga mahae nga Santo Niño.
Ginasilebrar rong pag-abi-abi kada bisperas it kapistahan
it Ati-ati kada dag-on sa pangap-at nga Dominggo it Enero. Nga kon siin ro mga tawo hay nagapatigayon it pagpanaad; nagapangamuyo, nagaampo, nagahinuesoe, nagapabulig, nagapabutyag, nagahaead, nagaabi-abi, nagahinyo, nagapahakos, nagatiyabaw, nagapasalig, nagapangayo, nagapangabay, nagapasakop, nagapahameos, nagatugyan, nagapahaw-as nagapatabang, nagapakitluoy. nagapabendisyon,
Nagadinaguob ro mga tamboe ag barabadam sa sueod it simbahan samtang ro nagagueutok nga mga tawo hay nagahinugyaw ag nagasinaut-saot. Bangud sa himpit nga pagtoo sa milagrosong Santo niño. Hugot sa baeatyagon samtang ginahaead ag ginatugyan ro kaugalingonnga eawas ag kaeag sa Santo. Niño. Makapaeanindog it bueboe ag makataeangison nga indi mo mahangpan rong matuod-tuod nga baeatyagon. samtang naga aeaw-aeaw sa pinalanggang Santo Niño. Nagadueot sa tagipusuon ag ro kada isaea hay mahayag ro uyahon nga nagapatimaan it pagkahilway sa tanan nga mga kasae-anan, kaeainan ag kalisod. Ro paghakos, pagharu, ag pagpunas it eambong , panyo ag mga panapton sa Santo Niño sa Ana nga trono hay isaea ka paagi nga nagapabulig ag nagapatabang sa mga ginaagom nga mga kalisdanan sa kabuhi. Ginapangamuyo sa pagpanaad nga kabay pa,
nga makahaw-as sa kasakit ag makangkon it sagrado ag milagro sa padayon nga pagpangabuhi. Ginahaead rong kaugalingon ag mabaskog nga ginasinggit ─
“ VIVA KAY SENIOR SANTO NIÑO! “
_________________________
SA IDAEOM IT BUEAN
Napan-uhan ko imaw isaeang gabii, samtang nagapungko sa mabahoe nga puno it nunok. Mapus-aw ro hayag it ugsad nga buean samtang nagasaut-saot sa hilamunon ro anino it nagahuyong-huyong nga maeambo nga dahon it nunok. Ag ginasalidahan kon amat it nagahapay-hapay nga dahon it hansoe.
Mapahuway-huway kunta ako apang matsa ginapunggan ro akong pagtikangpagkapan-o sa baye nga nagapungko ag nagatangis Sa akong maeawig nga pinanawan hay owa ako gasalig nga gulpi eang nga maduea ro akong ginabatyag nga kagaoy. Bangud sa isaea ka baye nga ro uyahon hay nagasiga sa kagwapa.
Nagpanago anay ako sa malikot ag siiton nga puno it anuo, samtang ginapanid-an ko imaw. Gusto ko gid nga magpaeapit ag umiping sa anang euyo, agud aeam-aeaman kon ano gid ro ana nga ginabatyag nga kasubo. Sayod ko nga owa pa nana ako mapan-uhi, apang gin-isog ko gid ang buot nga magpakita kana.
Nakibot imaw pagkakita kakon nga nagatueok kana. Mataeom ro ana nga panueok kakon nga matsa nangawa, ag may buot hambaeon samtang ginapunggan ro paghibi. Nagpaeanindog ro akon nga bueboe sa gulpi nga paghuni it kukok ag sinundan it pagpiit it gangis. Nagpaeamagong ro akong uyahon ag nagpaeangurog ro batiis.
Gin-isog ko gid ro akon nga buot nga magpaeapit kana. Bisan kinakuebaan ag matsa nagaeutaw-eutaw sa hangin hay hinay- hinay ako nga nagtikang paagto kana. Apang amat-amat man imaw nga naduea sa akong panan-awan. Bangud sa nageandong nga kadueom halin sa anino it nagahuyong-huyong nga dahon it hansoe ag nunok.
Dayon hay nagbanghoe ro ayam nga matsa kaeayo-eayo pamatian. Amat-amat man imaw nga naduea sa akong panan-awan ag nagpabugtaw sa akong nadueaan it dungan nga paminsaron.
_______________________
UMAE
Haeos tuktukon eon hingan Ro imo nga utok. Bangud matsa nalipatan Mo eon ro sabat It andang mga pangutana. Kinahangean ka siguro Nga bae-agan ag bairon. Agud magtaeom Ro imong paminsaron.
Pero maskin alinon kimo It baid ag bae-ag. Kon ro imo nga kaugalingon
Hay owa gid it paghimatuon Nga makaantigo magdueot. Indi ka gid ing magtaeom!
________________
BUDLI
Manami ro imong pahilay-hilay Sa bangko samtang nagayupyop It sigarilyo nga blue seal. Nagatinalig-ab ka it mabaskog Nga nagahugom it whisky Ag corned beef nga stateside.
Budli ka euman It makahieilong nga ieimnon Ag einamon nga sumsuman. Samtang may nagahaead kimo It maeahaeon nga ieimnon Ag mga sumsuman. Indi ka gid gihapon magpae-at Sa pagbaton it suhoe. Hasta indi magbusdik Ro imong sueok ag owa It kabueosgan nga tiyan!
__________________
KABAEAN
Owa ka gid hingan makabatyag it sakit. Indi ka haeos madutlan it kaeuoy. Matig-a gid-a ro imong tagipusuon Ag haeos kabaean ro imong baeatyagon. Indi ka kabatyag it kahadlok ag kakueba. Owa ka it hakat sa mga ginadangatan
Nga kalisod ag kasubo it imong kaeapitbaeay.
Maskin eampusan ka pa siguro It sangka bakid nga saesaeon, Hay indi ka gid ing madutlan. Maskin alinon it pakitluoy hay owa Ka gid imo ginatukba it kaeuoy. Nagapinadamoe ka it uyahon nga owa It kahuy-anan nga baeatyagon.
Owa ka gid imo it igtaeupangod Sa kalisdanan it imong isigkatawo. Nagapangayo ag nagahinyo kunta Kimo it sangkuro nga bulig. Para eamang makahaw-as man kunta Sa andang ginaantos nga kalisod.
______________________
GUSTO KO NGA MANGIN TUN-OG
Gusto ko nga mangin tun-og, Agud akon nga hilam-usan Ro nagaeapoy nimong dahon.
Gusto ko nga mangin tun-og, Agud akon nga wisikan Ro nagaeuo nimong bueak.
Agud kon ikaw hay magtimsog, Masalida kimo si alibangbang Ag mapamasyar si tambubuyog.
______________________
RO DAEAN PAULI
Indi eon kinahangean Nga imo pa akong hatdon pauli. Indi eon siguro ako magtaeang Sa daean nga akong ginaagyan. Hatda eang ako it pangamuyo Ag himpit nimo nga paghigugma. Agud matawhay ro akong pagpanaw Ag mapaeayo sa kataeagman. Dati eon man ako nga nakaagi Sa matadlong ag tiku nga daean. Ngani tugma ko eon ro aeagyan, Nga dapat nakon nga tuytuyon.
___________________________
PANGUTANA AG KABAEAKA
Tipunon mo ag tumpukon Ro mga nagabueunggangot Nga sangka bangkat nga pangutana. Ag isueod sa tabig it pageubot. Agud amat-amat nga makahaw-as Ro imong tagipusuon ag paminsaron. Sa imong ginabatyag ag ginapainu-ino Nga sangka bakid nga kabaeaka.
--------------------------------------------
KAMINGAW
Nagatinabukot ka it haboe nga nagabinaeuktot, bangud nagaeatay sa imong kaeawasan ro kaeamig nga daea it nagasalida nga tun-og. Ginasukean mo eang ro imong kamingaw ag kasubo sa malinong ag nagahimunong mo nga baeay, bangud isaeahanon ka eon lang nga nagapangabuhi. Ro dati anay nga baeay nga ginabueahaw it kasangag, bangud sa paghinibayag, paghinaeak-ak, pagsieinggitan,pagsieiwik ag pagtinangis it imong lima ka magmaeanghod nga mga unga. Ag mabuhay man anay nimong nangin kaibahan sa inyong malipayon ag matayuyon nga pagsinaeayo. Ro maeupot nga pagpalangga ninyo sa kada isaea. Ro pagtahod ag masinueundon kimo it imong mga unga. Ag ro inyong maayad-ayad nga pag-ieieiba sa sueod it inyong manami, matawhay ag malipayon nga panimaeay. Haeos matsa kan-o eang rong nagtaliwan, pero padayon gihapon kimo nga nagapahanumdom. Bangud kon amat hay nagasaeo sa imong paminsaron ag nagatuhaw sa imong mga panamgo.
Sa makaron hay nagasalida sa imong huna-huna ag imo nga ginabinag-binag rong mga nakataliwan. Ginatiis mo eang ro imong ginabatyag nga kasubo ag kamingaw Gin-aywanan ka eon it imong mga unga, dahil ginausoy man nanda ro mga nakataeana para sa andang kaugalingon. Ikaw ro nag-abaga it tanan nga responsibilidad sa pagpangabuhi, bangud sa pagtaliwan sa kalibutan it imong pinalanggang asawa. Ginbakintoe mo ro tanan nga kasakit ag kalisod sa pagpangabuhi, kat maisot pa ro imong mga unga, samtang nagasukoe sa kapobrehan. Ginataw-an man nimo sanda it hayga nga makausoy ag daeangpan it anda nga pangabuhian agud makahaw-as man sa kalisod.
Mabuhay eon gid man ro mga dinag-on nga nagtaliwan halin it pagtiner it imong mga inunga sa pagpanggaeon sa syudad. Apang owa eot-a hingan sanda makadumdom nga adwingon ro andang gin-aywanan nga nanay sa probinsya.
Nga kon siin hay nagtatap sa pagpangabuhi para eang kanda. Owa gid-a sanda it kabubut-on nga makabatyag it kahidlaw kimo. Kon ano eon ro imong kahimtangan, nga baea ikaw eon hay mayad pa, mabaskog pa, nagakaeuya o nagamasakit eon? Ginapangamuyo mo gid nga pananglit sa paeaabuton nga mga inadlaw, hay makadumdom man sanda nga mag-ueoli sa inyong baeay. Maskin sin-o lang kandang magmaeanghod ro makauli, hay mabahoe nimong kalipay nga makapaumpaw it imong kahidlaw. Kon amat hay ginapinadaehan ka man nanda it kuwarta ag mga gamit. Apang bukon it kwarta o maeahaeon nga mga gamit ro makabuoe sa imong kamingaw ag kahidlaw kandang magmaeanghod.
Hin-uno pa sanda makabatyag nga makadumdom kimo? Kon magtueupong eon baea ro imong daywa ka siki, ag nagaduot eon ro imong maeamig nga likod sa eapok?
Nagahinueagok ro tungang gabii Samtang ro ugsad nga buean Hay nagatiid-tiid sa madamoe nga gae-om. Maimon ro gangis ag suksok Nga pae-at-pae-at kon magpiit ag magtamsok. Sumueod ag nageupad-eupad sa sueod It baeay ro itom nga alibangbang. Naghinuni ro mga pispis nga kukok ag bukaw, Sa sanga it malikot nga nunok. Nagsalida ro dueogmon sa may banggerahan Samtang nagabinanghoe ro bang-aw It maeawig ag matanuy-tanoy. Samtang owa it untat ro pagkutu-kutu it tiktik Ag pagwinakae it wakwak.
Owa it hakat ro sangka baye nga owa Ro anang asawa nga sinaka it anang kaeapitbaeay Nga eaki ag hinuliran sa anang eugban. Indi mabatian sa liwan ro andang paghueutikan Ag ro pageagaak it saeog. Bangud hinali nga nagbunok it mabaskog ro uean, Nga nagdaea it maeubog ag madaeom nga baha.
Pagkaagahon... Sumilagbo ro tubi nga nagpaeumos, Sa mga sapat ag tawo nga panueoy.
Kon tan-awon ka sa maeayo, Hay matsa matuod gid nga tawo─ Mangunguma, manughilamon, Manugganit o manugeunob. Nga nagatatap ag nagabantay It nagatueobo nga mga paeay. Nakasuksok it punyos ag kaeo Nga nagatindog sa tunga it eanas.
Tawo-tawo ka manlang Nga gintagdok sa tunga it eanas, Agud kahadlukan it mga sapat Ag magatabog sa mga pispis. Nga nagapanghalit it paeay. Owa ka man it kabuhi apang Ro mga buhi nga may maeain Nga handum sa imong ginabantayan Nga uma, hay nagapaeagiw. Mabahoe ka nga bulig Sa imong agaeon nga mangunguma. Ueanon, silakon, adlaw ag gabii Hay padayon ka nga nagabantay.
Pero kon matubas eon eani ro uma Ag naubos eon it ani ro paeay. Hay ginabuoe ag ginapilak Ka eang kaibahan it mga uhot Ag paeaypay nga ginasug-an, Bangud indi ka eon mapuslan. O kon indi man hay ginapilak Ag ginapabay-an ka eang sa binit, Hasta gid magkaeaeunot.
Ginapinas-an mo ro mga daeaehon Nga saesaeon ro katig-a ag ro kabug-at hay matsa sangka bakid nga pangutana padayon ka nga nagabinakintoe
it kabug-aton nga mga dinaea. Nagabag-id sa imo nga mga abaga nga kabangdanan nga naga-einup-ak ro imo nga panit ag nagadueot sa imong unod ro katig-a. Nagaeinagatok ro imo nga mga tue-an ag nagabinhod ro imong mga batiis.
Padayon ka nga nagahinakwat it matig-a nga mga pageaom, Nga nagadat-oe sa imong abaga. Nagapaeamuypoy eon ro imong butkon ag nagapaeangurog ro mga siki. Nagaeinagatok eang ro imong mga kaugatan sa kaeawasan.
Nabatyagan mo nga matsa matumba ka sa kagaoy. Nagadueom eon ro imong panan-awan, apang padayon ka gihapon sa pagtikang, samtang ginatiis ro pagbinakintoe it tugasan nga mga handum. Ginahapo eon ro imong pagginhawa sa ginabatyag nga kagaoy ag kabudlay. pero padayon ka gihapon nga nagahinakwat. Samtang indi ka makasapoe sa imong ginahandum nga bueutangan, it imong ginapinas-an nga kabug-at.
Tueupong ro daywa ka tuhod nga nagasaeod sa sueang it sangka magueang nga eaki sa utoh it ana nga payag. Ana nga ginabutang ro mga pinugo nga mga binus-ak nga pakeang it niyog sa tunga it daywa ka hiligi. Ana gid nga ginakay-ad it mayad agud magtueupong ro mansig utbong. Agud may ana nga itigana nga igatong sa paeaabuton nga tyempo it tinguean.
Maniwang eon ro ana nga pangeawason.
Kon amat hay naga inughak. Mahinay ag maeuya eon kon maghueag. Haeos kada adlaw imaw nga nagapinueot it mga nagakadagas nga pakeang it niyog, sa ana nga ginaagsahan nga kanyugan. Ana dayon nga ligisan it liay, utdan it ueo ag isandig sa puno it magueang nga kawati sa dueonan.
Ana dayon nga pilion ro mga euma nga pakeang ag mantineran it bus-ak it sanduko nga nagahuslo eon ro pueo. Kon magsipeak ro silak sa agahon hay ana nga bun-agon ag puguhon kada hapon kon magtunod ro adlaw.
kapareho man it ana nga kaugalingon nga ro pangidaron hay kamana it euma nga pakeang . Hay nagahueat lang it ana nga tyempo nga puguhon it Ginuo sa paeaabuton nga paga-eapnaag it kadueom.
Sa hayrang kalibutan, rong mga butang Owa it kasiguraduhan. Rong tawo hay nagapanag-iya it hueam, Kaparehas it kabuhing hueam eamang. Sa panyempo nga una ro kadueom. Ro bala nga panguntra sa kalisod, Hay paghigugma ag pageaom Nga nagabaeod sa sangka tagipusuon. Sa kabuhi nga matuod, Owa it makabig nga aton. Kon maduea rong isaea ka bagay hay Ayaw it kalisod, bangud eani hueam eamang. Masubo dumdumon nga ginpaangkon, Ag pagkatapos nga imo ginhipigan Sa oras nga imo ginpalangga Ro masubo nga tion ko pag-uli it hueam. Sin-o ro may dungog o obligasyon Nga magbawi it naangkon mo eon? Pero kon imo binag-binagon, May imo gid baea, para may maduea kimo?
-WELLA GEM A. SAMONTE Aklan State University Ibajay, Aklan
KALISOD Malisod dumdumon nga kadungan it maitom nga eangit, Hay ro nagahilibion ag nagasikdo nga baeatyagon. Sa pagtueo it mga uyas it uean nga indi mapunggan, Kaparehas gid it euha nga padayon sa pagtueo. Ano kasakit sa tagipusuon it sangkatawhan, Nga rong ginhipigan nga handum hay indi maabot. Rong baeatyagon nga puno it kadueom, Bangud sa gugma nga maskin san-o, indi maangkon. Ro hampak it mabaskog nga hangin Hay nagadueot hasta sa akong tagipusuon. Mauno man ro madueaan it pageaom, Sa isaeang ka handum nga indi mabaton-baton. Rong kabuhi hay matuod nga agi eamang, Opurtunidad nga una, apang tsansa gid eang, Sa kalibutan nga matsa kagueangan, May una pa baea nga himaya? Tan-awa ro mga tawo sa palibot Ag ro mga pispis nga padayon sa pageupad. Ro tawo nga makulong, bangud sa sariling kagustuhan, Apang ro pispis makulong, bangud sa himo it katawhan. Kung kita magpamatyag, rong tawo hay eabaw. Abilidad naton sa pagtatap it mga bagay Hay ginagahit sa paghalit sa kaeuoy nga inubra. Sa tawhanon nga hilimo-anay, una gid rong kalisod.
O, buean siin ka eon baea? Gumuwa ka eon agud mahayagan Hara nga lugar nakon nga ginapahangeaban. Di baea, suno sa akong ginikanan Sa akon nga pagkatawo Gintamyaw mo ako it imong kahayag Nga nageapos sa bubong it among payag? O, hangin nga maabi-abihon Humuyop ka man abi it mabaskog Bangud nagakaeapista Kakon ro mga namok. O, bukaw nga nagaeupad-eupad Patimaan it manugturo Hutikan mo man eani ro akong agaeon Sa hara nga maisot nakon nga handum Gusto ko kunta nga magtuon Sa harang abre-klase nga paeaabuton. O, bituon nga nagkurit Sa madueom nga kaeangitan Pamatian mo baea ro akong pangamuyo? Taw-an mo man it kusog Ag kamaeayran ro akong ama Nga may ginabatyag. Agud makapangita man imaw it mahilway Ag indi eon ako mangin Sueuguon nga bakero Tungod gusto ko man magtiner Sa baeay kaibahan Ro pagpalangga ni Nanay.
______________
PARAW
Ro handum ko, Kamana it isla Nga ro kataason It ana nga bukid Nagahampang eon sa panganod. Apang ro handum ko─ Ginapangimunan It mapintas nga baeod, Nga gintuga it gamhanan nga eawod. Sa eawod it kabuhi Ako makaron ro paraw nga nagaeayag Ibuka ko ro akong pakpak Agud hapiton ni Amihan. Sa akon nga pageayag Ro akong dughan, Owa it untat nga ginahanot it baeod Ag ro akong pakpak Mga dinag-on nga ginahampak Ni Habagat. May tyempo nga nasubeang ko si Alipueos Bangud ana nga ginhingagaw Nga eumsan harang handum. Ro mapag-on nga katig Sarang masaligan Dugang ro tugasan nga kahoy it kabubut-on Ro bilog nga paraw Nageutaw, nagpadayon Paagto sa isla it kalipay.
- JOSEPH C. MANGILAYA Carisquis, Luna, La Union
MAMUMUGON
Iya ako sa atubangan It patubas nga sagrado Ginhipigan it alima Nga mapinalanggaon Ginhuyopan it hangin Ginsapupo it adlaw Agud mangin bueawan Ro baeod it kapatagan.
Iya ako agud makipagsukoe Makipageagsanay Sa mga sueuguon nga hangaway Nga gintawo Sa tiyan it kapobrehan.
Natabo eon ro ginahaum-haom Nagdinaguso ro mga hangaway Nagtiyabaw ro mga umbok Ag ro mga eanggam sa andang kahadlok Nanago sa kaidaeuman it buho Samtang ginaputlan ko it ueo Ro uhay it kabuhi.
Kat maduea eon ro mga tabu-tabo sa gin-aeawayan Ag ginpagus-ab Sa ngipon it mangingilaw Agud magaguwa ro katimgas it nagataeabilis nga hueas.
Nagaampo ako sa atubangan it grasya Sa may gahum, kanang nagtuga Indi ko katbus nga pasilutan ka Sa nagadabadaba nga kaeayo Sa nagabaga nga kaeaha Dayon eampusan pa kita It matig-a nga hae-o Daguob it pagbayo Hasta sa mahilway Ro imong kapanitan
Ag maguwa ro ninahon nga uyahon Dayon haruan kita. Nagapamaypay eon ro silom Naghim-ong eon ro sip-unon Samtang nagapatik it pinggan.
_________________________
PAMASYAR
Sa kaaganhon ko imaw ipamasyar Sa syudad it kabuhi Agud anang madimdiman Bisan eandong eang it kalipay.
Pasakyon ko sa akong sikad nga guba Nga ginpunihan it daeagko nga sako May una nga plastik May una nga aluminyom May una man nga tuktukon nga damgo.
Mamahaw anay kami, Kutkuton namon ro stayropor nga bukid Ro lugar nga pieilakan it paspod Ag idto ko eang nasapwan Ro prayd tsiken nga maeanhig.
Nalipay imaw sa among gin-agtunan Mataas nga mga tore, mabahoe nga mga templo Nakibot imaw sa hagong it awto Gin-ubo imaw sa ginhawa it tambutso.
Naagyan namon saydwok it binatan-on May hampangan nga ginabaligya Bakeon ko ra ag itao kana Hasta eang sa huna-huna.
Tapos eon ro warang-warang Bisan ro mga sako owa napuno Bisan nawad-an it kinitaan Indi ko ra ibaylo Sa pamasyar nga handumanan.
Mauli eon kami it uman Sa alibutod it kalisod Sa among ieistaran Sa banglid it kataeagman Kaibahan ro katribuhan, mga tinapok Sa harang syudad nga makasasaea.
________________________
PANAAD
I.
Ana nga gintawo ro matam-is Nga ginpanamkon Apang sa igpat it mga bituon Eagi-eagi─ Gindagit it madueom nga kaeangitan Ro kadungan it lampin.
II.
Ana gintueok, tueog nga manyika Handumanan it hugot nga paghigugma Apang sa anang paghakos Nagtaeabilis rong dugo sa dughan.
III. Nagpanaghoy ro mga tiki Nag-uwang ro mga bangag Nasinghutan it kiwig Inunlan it eapsag.
IV. Gintuob it silagan
Ro pangabuhi nga inagyan Nageutaw ro patimaan Nga naghalit it markupo Sa asawa nga maeaeang Nga nagkaon.
Kat owa pa,
Natuba ro sab-a
Dayon sa pagkatawo it eapsag, Suno sa silot nga sueondon Ginbugahan it hilo Ro anang pagginhawa.
V.
Nakit-an nana ro gin-ilo Nga kaugalingon Sa atubangan it mananabang Santo, eagari, martilyo nga sagrado Ag ana ginhameos
Nagkutib-kutib
Naghinuesoe, nangamuyo, nag-ampo.
VI. Panaad ko kimo sa bug-os ko nga kabuhi Isaueog ko ro imong kapistahan Mapakaon ako sa imong kaadlawan. Hingaeanan ko ro akong ungaon sunod Sa sagrado mo nga pangaean.
VII. Ag sa kaanting it imong paeamatian Naghibayag ro eapsag.
