MAHIKAW Ag iba pang Matag-ud nga Sugilanon nga Akeanon ni Shur C. Mangilaya

MAHIKAW

Ag iba pang Matag-ud nga Sugilanon nga Akeanon

ni Shur C. Mangilaya

___________________________________________________________

MAHIKAW

KADA may panaw si Lolo Onyong, ana ako nga ginasampit. Matsa madueom eon abi ro anang panan-awan. Hambae ni Nanay hay eampas sitentahon eon si Lolo, ngani matsa mahinay eon maghueag. Halin pa nga naga eskuyla ako sa elementarya hasta makarong third year highschool eon hay padayon gihapon ako nga nagaminunot kay Lolo

Pagpanguma ro isaea nga pangitan-an ni Lolo Onyong. Ag kon owa it ueobrahon sa eanas hay nagabinakero imaw it ana nga daywang bilog nga anwang. Kon indi man hay nagadipara it anang kamaisan ag kasagingan sa bakueod sa tabok it suba. Naila ako magmunot kay Lolo sa bakeruhan, bangud pirme kami naga-ihaw it saging ag mais. Kon amat hay ginasakaan pa nana ako it butong. Mayad imaw nga manugsaka it niyog. Suno kana hay dati imaw nga mananggiti ag maabu ro anang mga suking  manugtangway nga paeainom it tuba. Mayad eon man ako isaea nga magsakay sa likod it anwang. Halin sa pagpaeungaeog, paggihit ag pagkug-ong it anwang hay magkaibahan kami ni Lolo, kapin sa adlaw nga owa ako it klase sa eskuylahan.

Isaea pa nga kabangdanan nga magkaibahan kami ni Lolo Onyong hay sa ana nga pagpamueong. Isaea nga mediko si Lolo. Ginakilaea imaw nga mayad nga siruhano sa among baryo it Bagacay. Bisan sa among banwa it Ibajay ag mga kaeapit nga banwa sa among probinsya it Aklan ag Antique.

Manugbueong si Lolo Onyong sa mga tawong nakaangkon it indi maeubtan nga mga masakit. Kapin sa mga sakit nga haeos indi sarang nga bueongon it mga duktor sa ospital. Bukon it ordinaryong mga masakit ro anang ginapamueong, kundi kat mga sakit kuno nga ginapatihang naangkon halin sa mga tawo sa taeon, tamawo, kapre, mangingilaw, agta, engkantado, mantiw, aswang, wakwak, sigbin, dwende, mueto, santermo ag maskin mga minueo it kaeag ag iba pang haeos makangangawa nga mga masakit. Pirme imaw nga may baeong eana nga pangbanyos, nga suno kana hay halin sa sambilog nga bunga it niyog, nga naga atubang sa sidlangan ag owa it mata. Ag eana nga halin kuno sa mabahoe ag dalitan nga sawa, nga makit-an eamang sa tunga it kagueangan.

Suno kay Tatay hay may kinaagman si Lolo, apang owa nana ginasugira. Maskin kuno ro mga maeain nga ispiritu hay sarang ni Lolo paeayason nga sumueod sa eawas it sangka tawo nga nagaumang-umang. Isaea man ka silangan si Lolo nga kon siin hay nakikit-an kuno nana ro mga nagaaeaging tawo sa taeon sa palibot. Ag kon gusto man kuno nimo nga makit-an ro mga tawo sa taeon ag mga engkantado, kapin pa kon udtro-adlaw, nagakasilom o tungang gabii, hay hilam-usan eang kuno nana ro imong uyahon it eana hay makita mo kuno sanda.

Kon amat hay ginadaea sa amon nga baeay ro may ginabatyag nga masakit. Kaibahan namon nga naga-istar sa baeay si Lolo. Ako abi ro panganay kamon nga magmaeanghod, ngani ako ro ginasaligan it akong mga ginikanan nga mag-iba kay Lolo kon may mga paeanawon. Kapin sa mga maeayo nga lugar nga ginahinyo imaw nga magpamueong.

Nagamunot ako kay Lolo maskin siin nga lugar. Kon amat ngani hay idto pa kami nagakatueog sa baeay it anang ginabuengan ag ginapakaon pa kami it manamit nga mga pagkaon it tagbaeay. Naila man ngani ako magmunot, bangud makaabot man ako sa eain-eaing mga lugar. Ginasugtan man ako sa akong mga ginikanan nga magmunot kay Lolo, basta owa eang kami it klase sa eskuylahan.

Sa kabuhayon ko eon nga pagminunot kay Lolo hay maabo eon ro among mga gineatas nga mga lugar. Kapareho it mga kanyugan, kasubaan, kaeanasan, kabukiran ag kagueangan.

Kon may nagapundo ngani nga saeakyan sa atubang it amon nga baeay, kaeabanan hay si Lolo ro gina-usoy. Bangud nagakangay kana nga magpamueong. Ag eagi-eagi man nga owa nana ginabalibari ro mga nagahinyo kana it bulig.

OWA pa nagasipaek ro adlaw, may nagausoy eon kay Lolo Onyong. Taga baryo it Cabugao suno kay Nanay. Owa pa man ako kaagto sa natungdan nga lugar, apang sayod ko nga kabukiran ag may kaeayuon halin sa amon.

Ginsueang si Lolo it tatay it unga nga anang pagabuengon. Samtang nagahimos si Lolo it mga daeaehon hay ana ako nga ginsampit nga magmunot. Nalipay man eani ako bangud gusto ko man nga makaagto sa natungdan nga baryo.

Haeos takearon ag pigado ro karsada nga amon ginaagyan. Malisod makaatraka ro motor bangud sa eapukon nga daean. Kapin pa nga daywang adlaw eon ro inuean. May kataason ro taeakearong bukid bago makaabot sa baryo it Cabugao. Haeos eapukon ro among mga siki ag batiis bago kami makaabot. Eagi-eagi nga naghugas kami sa tuburan.

Sa sueod it sambilog nga kwarto ro unga nga may sakit nga ginpakilaeang si Nato. Nagsueod sa kwarto si Lolo, kaibahan ro mga ginikanan ni Nato, samtang nagpabilin ako sa guwa. Nakit-an ko ro pagpaeapit ni Lolo kay Nato nga nagaeubog sa nakahathat nga banig sa saeog nga butong. Halin sa akong pungkuan hay pantaw ko sanda sa sueod. Ginpamuesuhan ni Lolo si Nato. Maangan-angan hay ana ako nga tinawag nga daehon ko kana ro mga gamit sa pagpamueong.

Sumueod ako sa kwarto ag nakit-an ko ro kahimtangan ni Nato. Sa bana-bana ko hay kapangidaron it akong igmanghod nga si Nenet nga naga dose anyos. Nagapaeamuea ag nagapangeamang ro kaeawasan ni Nato.

Suno sa mga ginikanan hay maeangas gid mat-a gali nga unga si Nato. Kon siin-siin nagawinarang, kapin sa mga malikot nga taeon. Nagpamiyawas kuno sanday Nato it anang mga kahampang sa kagueangan ku byernes it utroadlaw. Pagkagabii, sumakit eon ro anang tuhod ag nagapangatoe ro bilog nga kaeawasan.

“Tuubon ta lang imaw ra,” hambae ni Lolo.

Nagpabuoe si Lolo it pilang tuling nga dahon it mangga ag eangka, benditadong eukay ag bagoe it niyog sa tatay ni Nato. Ginbutang ni Lolo ro mga dahon ag eukay sa bagoe. Ginbutangan it insenso, kamanyang ag iba pa ag ana dayon nga ginbutanangan it eana ag ginsindihan. Ana dayon nga ginpapungko si Nato ag gintabukutan it haboe halin sa ueo hasta sa bilog nga eawas. Ginbutang ro pangtuob nga nagainaso nga maangtod ro hugom sa may siki ni Nato.

Kaabu-abo gid ang nabatian nga pagpasaeamat it mga ginikanan ni Nato kay Lolo. Bangud haeos naduea eon ro mga gueos-gueos ag nagpagsik eon ro kaeawasan ni Nato. Pinadaehan pa kami it sangka bayong nga mga balingka, eutong saging ag kapaya. Ag ginhatod euman kami ni Lolo it motor pauli sa amon.

SABADO it agahon, may nagsueang kay Lolo Onyong nga nagpakilaeang si Manang Inday nga taga sitio Ugod nga ginapabueong ro anang asawa. Nadumduman ko nga nakaabot eon ako sa natungdan nga lugar sa may kilid it bukid ag maeaka ro mga panimaeay.

Nakamunot eon man dati ako kay Lolo sa Ugod, tag nagpamueong man imaw. May unga kato nga naghaeok ro tuhod, kabangdanan nga indi makapanaw. Ginbueong ni Lolo ro natugdan nga unga paagi sa pagbutbot. Ag pagkatapos nga butbotan ni Lolo hay nagmayad man dayon ro unga.

Ginpangutana ni Lolo kon ano ro natabo. Ag ginsugid man ni Manang Inday ro mga nagtaliwan nga mga gin-obra sa anang asawa, bago nakaangkon it masakit. Sa pagkasayod ni Lolo hay eagi-eagi imaw nga naghimos it mga gamit.. Ag ana man ako nga ginhinyo nga ibhan nakon imaw. 

Sa likod-baeay namon kami nag-agi. Nagbaktas sa pilapil it kaeanasan, bangud malibot pa nga may kaeayuon ro saeakyan kon sa karsada kami maagi. Naabutan namon nga nagapungko sa bangko ro asawa ni Manang Inday. Ginpapungko kami ni Lolo sa sueod it may palaylay nga kusina. Nagpakilaea ro eaki nga si Manong Imon ag ginsugid kay Lolo ro mga ginabatyag nga masakit.

Suno sa sugid ni Manong Imon nga nakabatyag imaw it masakit pagkatapos nana nga magpanghawan sa mga malikot nga lugar sa ginabuytan nga eugta sa sikwayan it bukid. Apang pagkagabii hay nalisdan eon imaw mag-ihi ag nagsinakit ro pus-on. Ngani daywang adlaw eon kuno imaw nga owa kaobra ag kabakero it anang mga baka ag anwang.

“Tawasan ta lang,” hambae ni Lolo.

Nagpabuoe it kandila, kutsara ag tubi sa maeukong si Lolo kay Manang Inday. Pagkabaton it kandila hay ana dayon gin-utod ag ginbanyos kay Manong Imon. Banyos nga pa krus sa dahi, dungan-dungan, likod it daeunggan, pulso it alima ag siki, euta-euta it butkon ag batiis, tuhod, siko, alima, siki, sueoksukan, ag pus-on samtang nagapangamuyo.

Ginbutang ni Lolo ro ginbanyos nga kandila sa kutsara ag gindaang sa kaeayo it nakasinding sambilog pa nga kandila hasta matunaw. Tapos ana dayon nga pinatueo sa maeukong nga may tubi. Nangawa kami tanan bangud ro kurte it ginpatueo nga kandila sa tubi hay nagbilog nga matsa maisot nga mga tawong pasiliw ro ueo. Naghambae dayon si Lolo nga sanda ro mga tawo sa taeon nga nagamalit kay Manong Imon.

Nagtueokan ro mag-asawa.

Nagpadayon si Lolo sa pagtawas sa pangaywa nga bahin. Kapareho man sa una ro anang ginhimo. Ag ro nagtuhaw sa pangaywa  nga tawas hay matsa kurte man it mabahoe nga puno nga may maeambo nga mga dahon. Naghambae si Lolo nga sayod eon nana kon sin-o ro naghimo sa ginabatyag ni Manong Imon. 

Sa pangatlo ag ulihi nga pagtawas hay malimpyo eon haeos ro tueo it kandila ag owa it nagbilog nga kon ano nga kurte. Gin-impon ag gintumok dayon ni Lolo ro mga kandila nga ginpatueo sa maeukong. Ag ginbanyos dayon nana sa mga parte it eawas ni Manong Imon, idto man sa mga ginbanyusan nana kaina, eabi eon gid sa may pus-on. Naghambae si Lolo nga maduea eon ro ginabatyag ni Manong Imon. Ag nagbilin si Lolo nga dapat nga mageaong anay sa mga tawo sa taeon bago magpanghawan eabi eon gid sa mga malikot nga lugar.

Nagpasaeamat gid it mayad kay Lolo ro mag-asawa. Nakita ko nga may gindawat nga kwarta si Manang Inday kay Lolo. Ag suno man sa akong pagpangutana dati kay Lolo, nga rong mga ginatao kana hay owa nana kinakabig nga bayad kundi ginatawag nana nga sanag.

ISAEA ka agahon. ginpatawag ako ni Lolo halin sa hampangan, bangud may amon euman nga paeanawon sa pihak nga baryo. Nagahueat ro isaea ka eaki sa may kotse. Nadumduman ko kabii nga naabutan ko si Lolo sa baeay nga may kaistorya nga mag-asawa.

Pag-abot namon sa pihak nga banwa hay nasayuran ko nga nagapabugsok gali it bag-ong mabahoe nga baeay ro nagsueang kamon. Haom eon ro mga kinutkot nga eapok agud pagabugsukan it haligi nga pagabuhusan it semento.

Nagatinan-aw eamang ako sa binit samtang si Lolo hay nagalibot-libot sa mga kinutkutan nga eugta. Sayod ko nga anang ginahalin ro mga tawo sa taeon ag tamawo nga nagatiner sa nasambitan nga lugar it bag-ong ginapaugdukan nga baaey. Pilang beses eon man ako nga nakamunot kana kon may mga bag-ong nagapabugsok it baeay. Ana nga ginahalin ro anang mga pinueot nga eapok halin sa ginapabugsukan, ag ginapilak sa malikot nga taeon sa bukon eon gid man it maeayo nga lugar. Ag pagkatapos hay gin-umpisahan eon dayon nana ro pagdaga sa mga kutob it ginabugsukan it haligi.

Sa kada ginabugsukan it haligi hay may ginabutang si Lolo nga sinsilyo nga kwarta, euy-a, pusa nga taku, buyo, apog, bunga ag benditado nga pinuksi nga eukay it niyog ag iba pa. Suno kay Lolo hay ginauna nanait pabugsok ro ueohan nga haligi bago ro sikwayan. Agud mapaeayo sa mga dimalas ag kaeainan ro nagaistar sa bag-ong baeay. Pagkatapos ana dayon nga dagaan ro mga buho, paagi sa pagpatueo it eab-as nga dugo halin sa sadsad nga bisayang manok. Suno kay Lolo hay sadsad ro tawag sa manok nga haeos puti tanan it bueboe, tuktok, himbis sa siki ag kamaeos. Pagkatapos nana nga dagaan ro mga buho hay eagi-eagi nga ginabuhusan it hinalo nga semento ag baeas ro may nakahaom eon nga saesaeon nga haligi it mga trabahador. Dapat gid kunay Lolo nga utroadlaw gid himuon ro pagbugsok it mga haligi. Ag indi pagtabunan ro silak it adlaw nga nagaigo sa haligi samtang nagabuhos. Tag indi dapat maeandungan it andang mga anino ro buho it haligi nga ginabuhusan. Agud mapaeayo man kuno sa madueom nga pagpangabuhi ro mga nagaieistar sa bag-ong baeay.

ISAEA ka hapon, ginsampit ako ni Lolo bangud may ana kuno nga ginabueong sa may sitio Suong sa tabok it suba. Nagdaea imaw it eana sa maisot nga bote ag maisot nga puyo nga ana ginasudlan it mga bagay nga ginagamit nana sa pagpamueong.

Indi eani kunta magsugot si Nanay bangud hapon eon ag basi magab-ihan kami. Kapin pa nga nagabinunok ro uean, basi kuno magbaha ro suba, ngani kon puydi hay hin-aga langkuno it agahon. Pero naeuoy gid abi si Lolo sa nagahinyo nga buengon ro anang unga nga nagpakilaeang si Tay Puling. Ngani nagpadayon kami it paagto kanday Tay Puling.

Owa it mahimo si Nanay. Bangud sayod ko nga kon magdisisyon si Lolo hay sigurado gid nga indi mapunggan. Kapin kon ginahinyo imaw nga magpamueong hay eagi-eagi nana nga ginaagtunan maskin pa may anang ginaobra.

Nagpanaw kami ni Lolo, kaibahan ro nagsueang nga si Tay Puling. Matuod gid man gali nga nagatubu ro tubi, bangud nagaeanab-eanab eon ro suba. Maeubog eon ag may nagaanod nga pilang gamo ag maintok nga kahoy. Pero padayon gihapon kami nga nagtabok. Ginabuytan namon ni Tay Puling si Lolo. Makusog eon ro tubi bangud nagaamat-amat eon nga nagabaskog ro sueog it suba.

Pag-abot namon hay eagi-eagi nga ginpamuesuhan ni Lolo ro unga ni Tay Puling nga nagaeubog. Maeuya kon maghueag, eusot ro mata, nagapangeangsi, nagasinueuka ag padayon nga nagainuwang. Suno sa asawa ni Tay Puling hay nagasinaeapo ro andang unga halin pa kaina. Sa bana-bana ko hay nagapangidaron it waeong dag-on.

“Ulian lang naton imaw ra,” hambae ni Lolo.

Nagpangayo si Lolo kay Tay Puling it itlog it bisayang manok nga owa pa maeumeomi nga inug-bilid sa unga. Ginbanyusan nana it pa krus it euy-a ro unga sa may dahi, dungan-dungan, puno it daeunggan, pulso it alima ag siki, euta-euta it butkon ag batiis, tuhod, siko, alima, siki ag sueoksukan. Ginbanyusan man nana it pakrus ro itlog it euy-a. Ag ginbutang sa may sueoksukan samtang nagakaya ro unga.

Mga pilang minuto gid man ro nagtaliwan ag ginbuoe dayon ni Lolo ro itlog sa sueoksukan it unga. Ginpusa dayon nana ro itlog sa taku. Napan-uhan namon nga wasak ro dueaw it itlog ag may nagakalhit nga puea.

Naghambae si Lolo nga sugong eon gid-a ro pamatyag it andang unga, bangud ginaunayan it aswang. Kabangdanan nga nagaeubid sa sakit it tiyan ag nagainuwang. Mayad eani kuno nga ginbilid eagi ag owa eon paghueata pagkahin-aga, bangud basi indi eon maabutang buhi ro andang unga pagkaagahon.

Gindawat ni Lolo ro taku nga ginpus-an it itlog kay Tay Puling ag ginsugo nga ipilak sa kaeayo it dapog. Suno kay Lolo hay indi eon mahawag ro mag-asawa, bangud nasayuran eon nana kon sin-o ro naghimo sa andang unga. Magapaeagiw eon kuno ro nasambit nga maeain it ginhawa ngato ag sigurado eon nga magamayad ro andang unga.

Naumpawan eagi ro unga bangud nagpae-at eon it tinangis. Nakabangon eon ag nagakaon it einugaw. Nagpasaeamat gid it husto ro mag-asawa kay Lolo. Ginbanyosan pa it eana ni Lolo sa tiyan ro unga bago kami mageaong nga mag-uli.

HINDUNA eon nga gabii ro mahikaw nanday Tiya Egling hambae ni Nanay. Nadumduman ko euman ro mga manamit nga mga pagkaong ginahanda nanda kada magpamahikaw. Halin pa it maisot pa ako hay may mahikaw eon sanday Tiya Egling.

Suno kay nanay nga ro paghiwat it mahikaw kada buean it Oktubre hay isaea ka pagpangamuyo, pagpangayo ag paghinyo sa mga kaeag it kapamilyang nagtaliwan eon sa pihak nga kinabuhi. Agud indi eon pagmue-on ag pagdueagon it mga kaeag ro nagakabuhi nga naaywanang mga kapamilya sa sueod it panimaeay. Ag indi eon makaangkon it mga masakit ag mapaeayo sa mga maeain nga kahimtangan. Isaea man ka paagi agud makapahuway ag maghimunong ro mga kaeag sa pihak nga kinabuhi. Kapin pa nga nagapahilangop ro kaeag-kaeag hay mangin malipayon kuno ro andang mga kaeag kon nakahiwat it mahikaw ro nagakabuhi nga mga pamilyang inaywanan sa ibabaw it kalibutan.

Samtang nagatunod ro adlaw hay magkaibahan kami nga nagpanaw nanday Lolo Onyong, nanay ag daywang igmanghod nakon nga sanday Toto ag Nenet. May kaeayuon ro baeay nanday Tiya Egling halin sa amon. Sa pihak pa sanda nga baryo, sa may sitio Pangpang. Maagi pa sa mga kanyugan, kasagingan ag nagaeatay pa sa eatayang putoe nga puno it niyog sa may sapa bago makaabot sa anda.

Human sa butong ag pawod ro baeay nanday Tiya Egling. Pagsaka namon sa andang baeay, hay nakahathat eon ro banig sa saeog nga bitlag. Nakahaom eon ro mga nakasagda. May daywang bisayang manok nga einaga it bilog, nga nakabutang sa pihak ag sa pihak. nga owa pag-utdi it tuktok ag kamaeos, nga suno kay Lolo Onyong hay agak ag mus-an. Haeos kada pagkaon nga nakasagda hay may kakapid sa pihak. May mga kapid nga pinais nga mabahoe ag maintok, may humay sa maeukong, may tuba sa baso, may mga buyo, apog ag dinubea nga pito ka tabako. Sa kilid hay may pinutos it panapton nga itom, nga suno man kay Lolo hay mga eambong it bilog nga pamilya nanday Tiya Egling.

Pila malang ka tawo ro nag-aeagto. Haeos mga kaigbataan namon nga kaeapit baeay nanday Tiya Egling. Kami lang man ro andang ginahueat, eabi eon gid si Lolo Onyong agud maumpisa eon dayon it pagpangadi. Si Lolo ro nagahimo it ritwal nga paghaead sa mga kaeag, samtang si Nanay ro nagadumaea sa pagpangadi. Ag dapat gid gali nga bago mag-umpisa hay nakasaka eon sa baeay ro mga tawong nagapasakop it pangadi. Bangud kon ulihi ka it abot ag owa masakop it pag-umpisa it pangadi, hay indi ka anay makasaka sa baeay.

Samtang nagapangadi hay nakapalibot kami sa nakahathat nga banig nga may mga sagda. Si Lolo Onyong hay sige man ro pagtuob palibot sa mga nakasagda. Haeos ro tanan nga mga sagda hay ginapuknitan it sangkuro ni Lolo ag ihueog sa eusat, samtang ginahingaeanan ro mga kaeag. Ag bago matapos ro pangadi hay may ginakumkom si Lolo, ag ana dayon nga isabya sa tampaan, samtang nagahinambae nga indi ko man haeos maeubtan.

Ro akon nga ginahueat-hueat hay ro pagkatapos it pangadi, bangud sayod ko nga kaean-an eon dayon. Ro sa pihak nga ginhaead nga mga pagkaon hay para kanday Tiya Egling. Ag ro sa pihak hay para kamon tanan nga mga nagpasakop it pangadi. May dugang pa gid nga mga pagkaon halin sa kusina, kamana it tinuea nga bisayang manok nga gineupsan it kapaya. Haeos nagaaeagawan kami nga mga igkampuran sa nakadat-on nga mga pagkaon. Matsa owa ako it kabueosgan sa atubang it manamit nga nakahaead nga mga pagkaon. Ginadipara gid it husto nanday Tiya Egling ag asawang si Tiyo Saldo sa pagkaon si Lolo Onyong.

Mauli kami nanday Lolo Onyong, nanay ag mga igmanghod nga haeos nagaeapnaag eon ro kadueom sa palibot. May ginabitbit pa si Nanay nga sangka plastik nga mga pagkaon. nga gintao ni Tiya Egling. Ginhatod kami ni Tiyo Saldo sa may eatayan sa sapa nga dueonan it daywa ka baryo. Ginapahayagan ni Tiyo Saldo it muron ro amon nga daean sa may kanyugan. Pag-abot sa may sapa hay kinahangean nga maeatay euman kami sa eatayan nga niyog. Sarang namon ni Nanay nga eatayon ro eatayan, apang si Lolo ag ro daywa ko nga mga igmanghod hay ginabuligan pa ni Tiyo Saldo. Ag kon nakaeatay eon ro tanan sa pihak hay mapahuway anay kami it madali eang. Maeaong eon dayon si Tiyo Saldo nga magbalik sa anda. Kami lang dayon mapadayon it panaw. Akon dayon nga paeapitan si Lolo ag samtang nagaagbay imaw kakon hay amon euman nga gin-umpisahan ro may kaeayuon pa nga paeanawon ■

Ro Matag-ud nga Sugilanon ngara hay nabaehag sa ANI 39, The Human Body Issue, 2013-2014. The Philippine Literary Yearbook ng Cultural Center of the Philippines.