SINAAW (Mga Matag-ud nga Sugilanon nga Akeanon)

SI LOLO NGA MANUGBUEONG

ni Shur C. Mangilaya

KADA may panaw si Lolo Onyong hay ana ako nga ginasampit. Medyo madueom eon abi ro panan-awan ni Lolo. Hambae ni Nanay hay naga sitentahon eon kuno si Lolo, pero madasig pa mat-a imaw magpanaw ag mabaskog pa ro eawas. Tag maisot pa ako hay mahayag pa mat-a ro panan-awan ni Lolo. Ngani madasig pa mat-a ro ana nga paghueag. Sa makaron hay second year highschool eon ako, pero padayon gihapon ako nga nagaminunot kay Lolo.

Pagpanguma malang ro pangitan-an ni Lolo Onyong. Ag kon owa it ueobrahon sa eanas hay nagabinakero imaw it ana nga daywang bilog nga anwang sa kaniyugan. Kon indi man hay nagadipara it anang kamaisan ag kasagingan sa bakueod. Naila ako magmunot kay Lolo sa bakeruhan, bangud pirme kami nagaihaw it saging ag mais. Kon amat hay ginasakaan pa nana ako it butong. Mayad nga manugsaka it niyog si Lolo. Suno kana hay dati man imaw nga mananggiti ag maabo ro ana nga mga suki nga manugtangway it tuba. Mayad eon man eani ako magsakay sa likod it anwang maskin ako isaea. Halin sa pagpaeungaeog, paggihit ag pagkug-ong hay kaibahan ako ni Lolo, kapin sa  adlaw  nga owa ako it klase sa eskuylahan.

Isaea pa nga akon gina-ibhan si Lolo hay kon magpamueong. Isaea nga mediko si Lolo Onyong. Ginakilaea imaw nga mayad nga manugbueong sa amon. Manugbueong sa mga may ginabatyag nga masakit. Maabo kana nga nagapabueong nga mga taga amon ag maskin sa ibang mga lugar. Kon amat hay ginadaea sa amon nga baeay ro mga may ginabatyag nga masakit. Kaibahan abi namon nga naga-istar sa baeay si Lolo. Ako ro panganay kamon nga magmaeanghod, ngani ako ro ginapaiba ni Tatay ag Nanay kay Lolo kon may paeanawon. Kapin sa mga maeayo nga lugar nga kon siin hay ginahinyo imaw nga magpamueong.

Ginadaea ako ni Lolo maskin siin nga lugar. Kon amat eani hay idto pa kami nagakatueog. Naila gid eani ako magmunot, bangud makaabot man ako sa iba nga mga lugar ag ginapakaon pa kami kon amat it tagbaeay. Ginasugtan man ako sa akong mga ginikanan nga magmunot kay Lolo, basta owa eang it klase sa eskuylahan.

Sa kabuhayon ko eon nga pagminunot kay Lolo, hay gina-usoy-usoy ko man kon amat. Halin pa abi it naga eskuyla ako sa elementary hay nagamunot eon ako kay Lolo. Maskin pa sa mga maeayo nga paeanawon. Ag maabo eon ro mga gineatas namon nga mga lugar, kapareho sa mga kaniyugan, bakueod, kaeanasan, kabukiran ag kagueangan.

Kon amat hay nagahilot man si Lolo it mga naeuat o mga nabalda nga mga unga ag maskin man eani magueang. May ana pirmeng baeon nga banyos, nga suno kana hay eana nga halin sa sambilog nga eahing niyog, nga naga atubang sa sidlangan. Ag may ana man nga eana nga halin kuno sa mabahoe nga sawa, halin pa sa tunga it kagueangan.

Kon may mga nagapueondo eani nga mga traysikol ag motor sa atubang it amon nga baeay, hay kaeabanan hay si Lolo ro gina-usoy. Bangud kon bukon it nagapahilot sa andang mga daeang unga hay nagakangay kana nga magpamueong. Ag eagi-eagi man nga owa ginabalibari ni Lolo ro mga nagahinyo kana it bulig.

Kilaea eon nga manugbueong si Lolo. Bilang isaea ka mediko hay ginatahod imaw it mga tawo sa amon nga baryo. Ag may sambilog pa kuno nga nasayuran si Lolo, apang owa nana ginasugira, suno kay Tatay. Maskin kuno ro mga maeain nga ispiritu hay sarang ni Lolo paeayason sa eawas it sangka tawo nga nagaumang-umang. Ag kon gusto man kuno nimo nga makit-an ro mga nagaaeagi nga mga tawo sa taeon, kapin pa kon udtro-adlaw, nagakasilom ag tungan gabii, hay hilam-usan kaeang kuno nana sa imong uyahon it anang ginatago-tago nga eana hay makita mo kuno sanda.

HAMBAE ni Nanay hay hinduna kuno nga gabii ro mahikaw nanday Ante Egling. nadumduman ko euman ro mga ginahanda nga mga pagkaon nanday Ante kada magpamahikaw. Halin pa it maisot pa ako nga unga hay nagapamahikaw eon sanday Ante Egling.

Suno kay nanay nga ro paghiwat kuno it mahikaw kada buean it Oktubre hay isaea ka pagpangamuyo, pagpangayo ag paghinyo sa mga kaeag it kapamilyang nagtaliwan eon sa pihak nga kinabuhi. Agud indi eon pagdueagon it mga kaeag ro mga nagakabuhi nga mga kapamilya sa sueod it panimaeay. Ag indi eon makaangkon it mga masakit ag mapaeayo sa mga maeain nga kahimtangan. Isaea man ka paagi nga makapahuway ag maghimunong ro mga kaeag sa pihak nga kinabuhi. Kapin pa nga nagapahilangop ro kaeag-kaeag, hay mangin malipayon kuno ro andang kaeag kon nakahiwat it mahikaw ro mga nagakabuhi nga mga pamilya sa kalibutan.

Kaibahan ko nga nagpanaw si Lolo Onyong, si Nanay ag ro akon nga daywang mga manghod nga si Toto ag Nenet. May kaeayuon ro baeay nanday Ante Egling sa amon. Sa pihak pa sanda nga barangay. Maagi pa sa mga kasagingan, kaniyugan ag nagaeatay pa sa ginaagyan nga sapa bago makaabot sa anda.

Human malang sa baeay nga butong ag pawod ro baeay nga ginaistaran nanday Ante Egling. Pagsaka namon sa baeay nanday Ante, hay nakahathat eon ro banig sa saeog nga bitlag. Nakaprepara eon ro mga nakasagda. May daywang manok nga einaga it bilog, nga owa pag-utdi it tuktok ag kamaeos. Nga suno kay Nanay hay agak ag mus-an, nga nakabutang sa pihak ag sa pihak.  Haeos kada pagkaon nga nakasagda hay may kakapid sa pihak. May mga kapid nga pinais nga mabahoe ag maintok. Sa maeukong hay may humay, may tuba sa baso, may mga buyo, apog ag dinubea nga pito ka tabako. Sa kilid hay may pinutos it panapton nga itom, nga suno man kay nanay hay mga pinutos nga mga eambong it pamilya nanday Ante Egling.

Pila malang ka tawo ro nag-aeagto. Haeos paryentehan namon nga mga kaeapit baeay nanday Ante Egling. Kami lang man ro andang ginahueat, eabi eon gid si Lolo Onyong agud maumpisa eon dayon it pangadi. Ag dapat gid gali nga bago mag-umpisa hay nakasaka eon ro nagapasakop it pangadi. Bangud kon ulihi ka it abot ag owa ka masakop it pangadi, hay indi ka anay makasaka sa baeay.

Samtang nagahaead it pangadi hay nakapalibot kami sa nakahathat nga banig nga may sagda. Si Lolo Onyong hay sige man ro pagtuob it kamanyang, palibot sa mga nakasagda. Haeos ro tanan nga mga sagda hay ginapuknitan ni Lolo Onyong ag ihueog sa eusat, samtang ginahingaeanan ro mga kaeag. Ag kon matapos eon it pangadi hay may ginakumkom si Lolo, ag ana dayon nga isabya sa tampaan, samtang nagahinambae nga indi ko man haeos maeubtan.

Ro akon nga ginahueat-hueat hay ro pagkatapos it pangadi, bangud sayod ko nga kaean-an eon dayon. Ro sa pihak nga ginhaead nga mga pagkaon suno kay nanay hay anday Ante Egling kuno nga hueay. Ag ro sa pihak hay para kamon tanan nga mga nag-aeagto. May dugang pa gid nga mga pagkaon halin sa kusina, kamana it tinuea nga manok nga gineupsan it kapaya. Haeos nagaaeagawan eang kami nga mga igkampuran it prito ag tinuea nga manok. Nagakutam-kutam gid akon bangud haeos paborito ko gid kan-on ro mga nakahaead nga mga pagkaon.

Mauli kami nanday Nanay ag Lolo nga may ginabitbit pa nga sangka plastik nga mga pagkaon.  Ginahatod   kami   ni  Angkol  Saldo  sa  may  dueonan  it  amon  nga  baryo, samtang ginapahayagan it daywa ka muron ro amon nga daean sa kaniyugan. Pag-abot sa may sapa hay kinahangean nga maeatay euman kami sa eatayan nga niyog. Sarang ko eon man eatayon ro eatayan, apang si Lolo ag ro daywa ko nga mga igmanghod hay ginabuligan pa ni Angkol Saldo. Ag kon nakaeatay eon ro tanan sa pihak hay maeaong eon si Angkol Saldo nga magbalik sa anda. Kami lang dayon mapadayon it pagpanaw nga buyot ni nanay ro sambilog nga muron. Ginaoy gid ako pagkasapoe sa amon nga baeay. Samtang nagapahuway kami hay nakabatyag euman ako it kagutmon. Ngani gaaeagawan euman kami nga magmaeanghod sa pinais nga gindaea ni Nanay.

OWA pa eani nagasipaek ro adlaw hay may nagausoy euman kay Lolo. Taga baryo kuno it Cabugao suno kay Nanay. Owa pa man ako kaagto sa Cabugao apang sayod ko nga may kaeayuon nga  baryo halin sa amon.

Ginsueang si Lolo it tatay kuno it unga nga pagabuengon ni Lolo. Samtang nagahimos si Lolo it ana nga mga daeaehon hay ana man ako nga ginhambaean nga magmunot. Naila man eani ako bangud gusto ko man nga makaagto idto sa baryo it Cabugao.

Haeos pigado ag takearon ro karsada nga amon ginaagyan. Malisod makaatraka ro motor bangud sa kaeasa ag eapukon nga daean. Kapin pa nga daywang  adlaw eon ro inuean.  Bago kami makasapoe sa baeay it nagsueang hay haeos eapukon ro among mga batiis ag siki. Eagi-eagi nga naghugas kami ni Lolo. Ag sa amon pa eang nga pagsaka sa baeay hay nagasubeang eagi kamon ro sangka baye nga nagapasaeamat ag nagpakilaea nga nanay it unga nga nagamasakit.

“Saeamat gid, Tay Onyong,” hambae it nanay. “Mayad ay nakaabot ka iya,” 

“Owa eon eani ako kabalibad sa pagsueang sa ing asawa ag sayod ko nga bukon it hangae ro masakit it inyong unga,” hambae ni Lolo.

“May nagbueong eot-a eani sa amon ngara nga unga nga si Nato. Taga iya malang man, ugaling hay owa gihapon gamayad,“ hambae it nanay ni Nato.

“Ag may nagsugid abi kamon nga may mayad kuno nga mediko idto sa inyong baryo.” hambae it tatay ni Nato. “Ngani ginpakamayad lang namon nga ikaw ro magbueong sa among unga.”

Sa sueod it kuwarto si Nato. Sambilog malang eani ro kuwarto, nga pantaw man ro sa sueod kon wahingon ro kurtina sa puwertahan. Nakit-an ko ro pagpaeapit ni Lolo kay Nato, bangud halin sa akong pungkuan hay pantaw ko si Lolo, si Nato nga nagaeubog ag ro mga ginikanan. Matsa ginpamuesuhan hingan ni Lolo si Nato. Ag maangan-angan hay ana ako nga tinawag nga daehon ko kana ro ana nga mga gamit sa pamueong. Sumueod ako sa kuwarto ag akon nakita ro maniwang nga eaking unga nga nagapangeangsi ro itsura. Sa akong banabana hay katubo-tubo sang manghod nga si Nenet nga nagapangidaron it dose anyos.

Nagahambae pa man si Nato, ugaling hay mahinay. Haeos nagapanghaeok ro waea nga tuhod it unga ag maabo nga mga gueos-gueos. Ginpanguta ni Lolo kon siin nagwarang si Nato.

“Nagpamiyawas malang sanda ron Tay Onyong sa bukid, ugaling pag-uli hay sakit eot-a kuno ro anang tuhod,” sugid it nanay ni Nato.

“Ginsabyahan ag ginsuyakan ta imaw ra it mga tawo sa taeon.” hambae ni Lolo. “Basi kon gindueag maton nanda ro andang baeay.”

“Paeawarang gid abi nga unga ra, ho,” hambae it tatay ni Nato. “Ikaw lang kantiguhan karon Tay Onyong, a.”

“Butbotan lang eani naton ra,” hambae ni Lolo.

Nagpasugo si Lolo it mga eain-eain nga dahon sa tatay ni Nato. Ag maabo pa nga mga gindugang si Lolo nga gin-impon sa mga dahon ag ginbayo sa eusong..Pagkaeunot it mga ginbayo hay gintampuean ni Lolo ro tuhod ni Nato samtang nagaduga ro mga dahon. nagakueuliit si Nato sa pagkabatyag it sakit.

“Aguyy! Aguyyy!” hambae ni Nato, nga sige ro kueuliit sa ana nga uyahon.

“Tiis-tiis eang ,’To, agud magmayad ka,” hambae ni Lolo.

Maangan-angan hay gintabunan ni Lolo it panapton ro haeok nga tuhod nga gintampuean. Ginsueod ni lolo ro anang alima sa panapton ay owa eang magbuhay hay may matsa dagum it haba ag maisot nga kahoy nga ginkuot si Lolo halin sa tuhod ni Nato. Hasta padayon nga pila pa ka mga maintok nga tunok nga kahoy ro ginbuoe ni Lolo.

“Hay...ginsuyakan t-a gali imaw ra it ana nga mga gintapakan nga mga tawo sa taeon,” hambae ni Lolo

“Kita mo gid ron... sa pagkaeangas gid abi nga unga ra, ho,’ hambae it nanay ni Nato.

Kaabu-abo gid-a hingan ang nabatian nga pagpasaeamat it mga ginikanan ni Nato sa pagbueong ni Lolo. Pinadaehan pa kami it mga balingka ag eutong saging nga tundan, nga ginsueod sa bayong. Ag ginhatod euman kami ni Lolo it motor pauli sa amon.

SABADO it agahon hay may nagsueang kay Lolo nga ginapabueong kuno ro anang asawa. Nagbaktas malang ro isaea ka nanay nga suno man kana hay taga Sityo Ugod sa pihak nga baryo. Nadumduman ko nga nakaabot eon ako sa lugar nga ginhambae it nanay. Nakamunot eon dati ako man kay Lolo, tag may ana man nga ginbueong. Sa kilid it bukid ag maeaka ro mga pamaeay idto sa hatong lugar.

Ginpangutana anay ni Lolo kon ano ro natabo. Ag ginsugid man it nanay ro mga nagtaliwan nga mga gin-obra sa anang asawa, bago nakabatyag it masakit. Sa pagkasayod ni Lolo hay eagi-eagi nana nga ginhimos ro ana nga mga daeaehon sa pagpamueong. Ag kaibahan man ako nga nag-ilis man agud ibhan euman imaw.

Sa likod-baeay namon kami nag-agi, bangud  owa man it karsada paagto idto nga puydi kami makasakay sa saeakyan. Ngani hay sa kaeanasan kami nagpangeaktod.

Naabutan namon nga nagapungko sa bangko ro asawa it nanay nga nagsueang.  Ginpapungko kami ni Lolo sa sueod it may palaylay nga kusina. Nagpakilaea ro eaki nga si Tay Imon ag ginsugid ro mga ginabatyag nga masakit.

“Hay palin, owa kat-ing ka obra sa bukid ron?” pangutana ni Lolo

“Huo eani, daywang adlaw eot-a nga owa ako kapanaw ngara,” hambae ni Tay Imon. “Ro akon lang eani nga unga ro nagadipara sa amon nga baka idto.”

“Suno sing asawa hay nagpanghawan ka kuno idto sa inyong ginabuytan nga eugta?”

“Huo eani... ag basi pagkagabii hay matsa nalisdan eot akon mag-ihi ag masakit ro akon nga pus-on.” 

“Tawasan ta lang,” hambae ni Lolo

Nagpabuoe sa maeukong it tubi si Lolo. Samtang sige ro anang banyos it kandila sa may dahi, dungan-dungan, pulso it alima, sueoksukan, euta-euta it butkon ag siki ag sa may pus-on. Nagpangamuyo dayon si Lolo.

Ginsindihan ni Lolo ro kandila ag pinatueo sa maeukong nga may tubi. Nangawa kami tanan nga haeos ro kurte it nagtueo nga kandila sa tubi hay matsa mga maisot nga tawo nga pasiliw ro ueo.

“Harun sanda ho... ro mga nagamalit kimo,” hambae ni Lolo.

Nagtueokan ro mag-asawa.

Padayon gihapon nga ginapatueuan ni Lolo it kandila ro maeukong ag sa pangaywa nga pagbilog it kandila, hay matsa kurte man it nagatueumpukan nga mga puno nga may maeambo nga mga dahon.

“Aba! Sa may anuo ka gid nagpanghawan, ay?” pangutana ni Lolo.

“Maw gid eani Tay Onyong...ginpanghawanan ko abi ro malikot nga anuo ag nagtapas pa it pilang bilog nga ikurae kunta,” sabat ni Tay Imon.

Sambilog pa gid nga gintawasan ni Lolo si Tay Imon. Ag sa pangatlo nga pagpatueo it kandila sa maeukong hay matsa owa eon it kurte ag malimpyo tan-awon. Gin-impon ag gintumok dayon ni Lolo ro mga kandila nga ginpatueo sa maeukong. Ag ginbanyos dayon nana sa may pus-on ni Tay Imon.

“Hay...kabay pa nga maduea eon ro imong ginabatyag nga sakit ngaron,” hambae ni Lolo. “ Ag mageaong kaman anay kon magpanghawan, kapin sa mga taeon nga malikot.”

Nagpasaeamat gid it mayad si Tay Imon ag ro ana nga asawa kay Lolo. Nakita ko nga may gindawat nga kuwarta sa alima ni Lolo ro ro asawa ni Tay Imon. Ag suno man sa akong pagpangutana dati  kay Lolo, nga rong mga ginatao kana hay owa nana kinakabig nga bayad kundi ginatawag nana nga sanag.

HALIN ako sa hampangan kaibahan ro akon nga mga katubo-tubo, isaea ka agahon. Ginpatawag abi ako ni Lolo, bangud may amon euman kuno nga paeanawon sa pihak nga baryo. Nagahueat ro isaea ka eaki sa may traysikol. Nadumduman ko kabii nga naabutan ko si Lolo nga may kaistorya nga mag-asawa.

Pag-abot namon sa pihak nga baryo hay nasayuran ko nga nagapabugsok gali it mabahoe nga baeay ro nagsueang kamon. Haom eon ro mga kinutkot nga eapok agud pabugsukan it haligi nga pagabuhusan it semento.

Nagatinan-aw malang ako sa binit samtang sige ro ay Lolo nga libot-libot sa mga kinutkutan. Sayod ko nga ginahalin ni Lolo ro mga tawo sa taeon nga nagatiner sa nasambitan nga lugar it bag-ong ginapaugdukan nga baeay. Pilang beseas eon man ako nga nagamunot-munot kana kon may mga bag-ong nagapabugsok it baeay. Ana nga ginahalin ro anang mga pinueot nga eapok halin sa ginapabugsukan, ag ginpilak sa malikot nga taeon. Ag pagkatapos hay gin-umpisahan eon dayon ni Lolo ro pagdaga sa mga kutob it ginabutangan it haligi.

Sa kada ginabutangan it haligi hay may ginabutang si Lolo nga sinsilyo nga kwarta, euy-a, pusa nga taku, buyo, apog, bunga ag benditado nga pinuksi nga eukay it niyog. Suno kay Lolo hay ginauna nana it bugsok ro ueohan nga haligi bago ro sikwayan. Agud mapaeayo sa mga dimalas ag kaeainan ro nagaistar sa panimaeay. Pagkatapos ana dayon nga dagaan ro maga buho, paagi sa pagpatueo it dugo halin sa sadsad nga bisayang manok. Suno kay Lolo hay sadsad ro tawag sa manok nga haeos puti tanan it bueboe, tuktok, siki ag kamaeos. Pagkatapos nana nga dagaan ro kada mga buho hay eagi-eagi nga ginabuhusan it semento ro may nakahaom eon nga saesaeon nga haligi it mga trabahador. Dapat gid kunay Lolo nga udtroadalw gid himuon ag indi magpaeandong sa silak it adlaw ro mga manugbugsok it haligi, samtang nagabuhos. Tag indi dapat maeandungan it andang mga anino ro buho it haligi nga ginabuhusan. Agud mapaeayo man kuno sa madueom nga pagpangabuhi ro mga nagaieistar sa bag-ong baeay.

ISAEA ka adlaw hay ginsampit ako ni Lolo, bangud may ana kuno nga ginabueong sa tabok it suba. Gindaea nana ro anang eana sa maisot nga bote. Pati ro maisot nga puyo nga ana ginasudlan it kon ano nga indi ko man maeubtan. Pero sayod ko nga ana man ginagamit sa pagpamueong.

Indi eani kunta sugtan ni Nanay kami ni  Lolo, bangud hapon eon ag basi magab-ihan kami. Ag kapin pa hay naga inuaen sa ilaya. Basi kuno maabutan namon ro pagbaha it suba. Hambae ni Nanay nga kon puydi hay hin-aga lang kuno it agahon. Pero naeuoy gid abi si Lolo sa nagahinyo nga tatay it sangka unga nga nagamasakit. Ngani nagpanghimos gid imaw ag sinampit na ako nga mangin kaibahan.

“Boy, ibhi anay ako... mapamueong ‘ta idto anday Puling, sa may Sityo Suong,” hambae ni Lolo. “Sa kilid it bukid baea.”

Nakibot ako bangud sayod ko nga maeayo eon nga lugar kon panawon ro Sityo Suong. Ag tuod man nga nagatabok pa kami it suba, pero indi ko gid mabalibaran si Lolo.

“Sige, ‘Lo, daea lang kita it ieislan...basi mabasa kita kon magtabok sa suba,” hambae ko, ag eagi-eagi nga nagbuoe it ieislan ag ginsueod sa napsak.

“Hay kon hin-aga lang abi nyo agtunan idto, Tay,” hambae man ni Tatay. “Hapon eon ra ag basi magdaeom pa hinduna ro suba.

“Kahuya man sa nagsueang... ag basi baea sugong eot-a ro ginabatyag it unga,” hambae ni Lolo.

“Basi baea maabutan pa kamo it bunok it uean,’Tay. Manyain ro tyempo,” hambae man ni Nanay.

“A, ingkaso galing nga kon magbaskog ro uean ag magbaha ro suba, hay idto lang anay kami matueog ron,” sabat ni Lolo.

“Owa it problema ron, Tay Onyong...eapad man ro ang eugban idto,” hambae ni Tay Puling.

Owa it mahimo ro akong mga ginikanan. Bangud sayod ko nga kon magdisisyon si Lolo hay sigurado gid nga indi mapunggan. Ag isaea pa hay kapin ginahinyo gid imaw nga magpamueong hay eagi-eagi nga ginaagtunan nana kon owa imaw it awat.

Nagpanaw kami ni Lolo nga kaibahan ro nagsueang nga si Tay Puling. Matuod gid man gali nga nagatubo ro tubi bangud nagaeanab-eanab eon ro suba. Maeubog eon ag may nagaanod eon nga pilang bilog nga mga gamo ag kahoy-kahoy. Pero padayon kami nga nagtabok. Ginabuytan namon ni Tay Puling si Lolo. Kusog eon abi ro tubi bangud nagaamat-amat eon nga nagabaskog ro sueog.

Pag-abot namon sa baeay nanday Tay Puling hay nakit-an ko nga nagaeubog ro anang unga nga ginahuliran it anang nanay. Eagi-eagi nga ginpamulsuhan ni Lolo ro unga. Napan-uhan ko nga maeuya ag maeangsi eon ro unga, nga sa tantiya ko hay nagapangidaron it mga waeong dag-on.

Nagpabuoe si Lolo kay Tay Puling it itlog it manok nga owa pa maeumeomi. Agud ana kuno nga ulian ro unga. Ginbanyusan ni Lolo it euy-a ro unga sa may pulso it alima, siki, sa euta-euta it tuhod ag siko, dungan-dungan, dahi ag sueoksukan. Ginkrusan it euy-a ro itlog ag ginbutang sa may sueoksukan sa sueod it eambong samtang nagakaya ro unga.

Mga pilang minuto gid man ro nagtaliwan ag ginbuoe dayon ni Lolo ro itlog sa sueoksukan. Ginpusa dayon ro itlog sa taku. Napan-uhan ko nga wasak ro dueaw it itlog ag matsa may nagakalhit nga puea.

“Hay abaw, a! Matsa eamunon eot-a kunta ro inyong unga ngara it maeain it ginhawa,” hambae ni Lolo. “Sugong gid-a ro pamatyag sa inyong unga ngara, Puling.”

“Maw man gali nga nagaeubid gid-a imaw sa sakit it tiyan,” hambae ni Tay Puling.

“Nagapangeuya gid-a imaw bangud ginaunayan,” hambae ni Lolo.

“Maw eani nga naisip ko eagi nga ipasueang ka kay Puling, Tay Onyong,” hambae it asawa ni Tay Puling. “Sayod ko nga matsa eain gid-a hingan ro anang ginapangeuya kainang agahon.” 

Gindawat ni Lolo ro taku nga ginpus-an it itlog kay Tay Puling ag ginsugo nga ibutang sa may kaeayo it dapog.

“Basi inabot siguro it bukot imaw ro nag-agi iya kabii ag ro inyong unga ro ginpaukpan it anang kagutmon,” hambae ni Lolo.

“Mayad man eani ay nasayuran eon,” hambae ni Tay Puling.

“Indi eon magkahawag... mayad eot-a ro inyong unga ngara. Sayod ko eon man kon sin-o ron, iya malang nagaistar sa inyong sityo. Nakasumaeang ko eon man ron sa mga nagtaliwang inadlaw.

Nagtaean-awan ro mag-asawa. Apang indi nanda mapangutana kon sin-o nga tawo ro ginatuyo ni Lolo, bangud owa man imaw nagasugid it mga makaron nga mga dilikado nga pagpabangdan. Ro anang nasayuran hay ginasikreto eang nana bangud siguro sa parte man it ana nga pagpamueong.

Matsa naumpawan ro unga bangud nakabangon eon ag nagakaon it einugaw. May ginbanyos pa nga eana sa tiyan it unga si Lolo bago kami mageaong nga mag-uli. Ag nagpasaeamat gid it abo ro mag-asawa kay lolo.

Napan-uhan nakon pag-uli namon nga samtang nagapanaw hay nakaagi kami sa isaea ka baeay nga solohanon. Luma eon man nga baeay nga tapi sa may kilid it daean. Napan-uhan ko nga mataeom ro panueok it isaea nga magueang nga eaki sa may bintana kamon ni Lolo. Apang owa gid pagtueoka it mayad ni Lolo ag ana pa ako nga hinambaean nga indi magtueok sa magueang nga eaki. Nabatian ko nga matsa may ginahinambae si Lolo nga indi ko man haeos maeubtan. Ag napan-uhan ko nga matsa nagakutib-kutib man nga matsa hangit ro isaea ka magueang nga eaki sa may baeay.

Owa gid kami gaeaom ni Lolo nga madaeom eot-a gali ro baha it suba. Ag indi gid kami makapilit it tabok, bangud nagadaganas ro maeubog ag masueog nga tubi. Kapin pa hay nagakasilom eon ag maeain man gihapon ro tyempo sa kadamueon it gae-om sa ilaya.

“Hay palin rat-a ra, Boboy... daeom eot-a ro suba?” pangutana ni Lolo.

“Ngani... basi indi eot-a kita kasarang kara magtabok,” hambae ko. 

“Hay paalin baea, matabok gid kita?” 

“Tao eani kara, ‘Lo, daeom eon ag sueog eon abi nga mayad ro tubi,” 

“Kon piliton ta nga makatabok, hay basi apukon kita sa ilawod ag mayad kon makasarang ka pa.”

“Maw man eani ang ginapanimbangan, kon bata-bata pa ako kunta hay sarang nakon tabukon ra,” hambae ni Lolo.

“Mayad siguro, ‘Lo, balik lang kita anday Tay Puling sa Suong,” hambae ko.

“Maeayo eon man abi magbalik... ag matsa nagaoy eot akon it pinanaw,” sabat ni Lolo. “ 

“Hay, paalin baea, ‘Lo?”

“Idto lang kita sa payag ni Ponsing... tag sa may kamaisan nana, hueat-hueaton ta lang basi maghubas ro tubi hinduna.”

Nagaduda gid ako nga indi eagi maghubas, bangud nagapatubo pa eang ro tubi. Ag sige pa ro inuean sa ilaya. Ag maskin maghubas man ro tubi hay madueom eon hindunang gabii kon magtabok. Ag kapin pa hay malisod eon sa kahimtangan ni Lolo.

Samtang nagapabalik kami sa kamaisan hay amon nga inagyan ro mga kasagingan sa bakueod. Matsa nakabatyag ako it kahadlok, kapin pa nga nagapahilangop eon ro gabii. Indi ko masayran nga ham-at nagapaeanindog ro akong nga bueboe, samtang ginapaeas ni Lolo ro mga gamo sa binit it daean sa anang baston nga kahoy.

Mayad gid-a magmidyos si Lolo sa amon nga kagutmon. Nag-euak imaw it pilang bilog nga malinghod nga mais ag amon nga gin-ihaw. Nagpamueot kami it mga dinagsa nga mga euma nga kahoy-kahoy ag nagdap-ong. Sayod man ni Lolo nga ro tag-iya it kamaisan hay ana man eani nga gumankon sa ingkampod nga si Tay Ponsing. Hambae ni Lolo hay hin-aga lang galing nana hambaeon si Tay Ponsing, nga nagbuoe kami it ieihawon nga mais. Nabusgan man ako pagkatapos it kaon it mais ag mayad man ay may tubi pa sa galon sa sueod it payag nga amon gin-inom.

Samtang nagapahuway kami ni Lolo hay matsa gulpi eang nga naghuyop ro maeamig nga hangin. Ag sa akong pagpamantaw sa kasagingan hay nagahuyong-huyong ro mga dahon. Tinangda ko ag tinueok ro madueom nga kaeangitan nga nagapatimaan nga may paeaabuton pa gid nga pagbunok it uean.

Nagaeapnaag eon ro kadueom it gabii ag mabatian eon ro piit it mga gangis. Nagsindi it muron si Lolo nga nangin iwag namon sa sueod it payag. Ginpapungko nana ako sa may saeog nga bitlag. Nabatyagan ko nga nagaeapos ro maeamig nga hangin sa saeog, eani ginhapinan namon ni Lolo it sako ro saeog. Hambae nana hay bistahan namon maangan-angan ro suba, basi kon naghubas eon agud sa amon nga pag-uli. Pero kat amon nga gintan-aw ro suba hay haeos nagdaeom ag nagsueog lat-a eani ro tubi. 

“Iya lang kita matueog kara, Boy,” hambae ni Lolo.

“Indi bale, ‘Lo... mas mayad man eani nga magpakaagahon lang kita iya,” sabat

ko.

Samtang nagapahuway eon kami sa payag hay haeos owa gid nagaistorya kakon si Lolo. Ag owa eon lang ako nagasugilanon kana bangud sayod ko nga nagaoy man imaw. Maangan-angan hay gumuwa si Lolo ag matsa naglibot hingan sa payag ag sumueod man dayon.

Ginpaeong ni Lolo ro iwag nga muron ag nageapnaag ro kadudoeman sa sueod it payag. Nabatyagan ko nga nag-iping kakon si Lolo sa eugban. Owa man it pagtueo ro payag bangud bag-ong dugdug kon hinali nga magbunok it mabaskog ro uean. Indi haeos ako makatueog maskin nagakanagob eon ro gabii. Namag-uhan eang siguro bangud owa pa gid abi ako makatueog sa taeon hasta ako nagbahoe. Samtang nagaliniso-liso ako hay napan-uhan ni Lolo.

“Indi ka katueog, Boy?” pangutana ni Lolo.

“Namag-uhan eang siguro, ‘Lo,” sabat ko.

“Piyunga eang ing mata, hasta ka makatueog... bantayan ‘ta galing,” hambae ni Lolo, nga matsa nagulpihan ako sa ana nga hinambae. Indi baea si Lolo magtueog ay? Ham-at bantayan nana ako?

Nakibot ako sa gulpi nga paghuyong kakon ni Lolo, samtang nagahutik sa akong dueunggan. Nakatueog eon gid man gali ako.

“Bugtaw eang anay, Boy...indi eon magkatueog,” hutik kakon ni Lolo.

Napan-uhan ko nga nagbangon si Lolo nga kunakon hay masindi it iwag pero owa gid nana pagsindihi ro muron. Kinuebaan ako pagkabati it huni it tiktik. Eagi-eagi nga bumangon man ako, apang ginbuytan ako sa butkon ni Lolo. Maangan-angan hay mabaskog nga humuni ro wakwak. Matsa nagasalida sa may bubong, ag ro tadtad hay matsa ginakaskas. Ag nagapanghilamo it maeangto nga matsa sapat-sapat nga tanangaw ro hugom. Gulpi ako it isdog ag bumuyot sa butkon ni Lolo.

“Hipos eang, Boy... pagpamuyot eang kakon,” hutik ni Lolo. “Suksuka ra ho.”

Nabatyagan ko nga may ginkulintas sa akon nga leog si Lolo, ag may ginbanyos imaw kakon nga eana sa tiyan ag dungan-dungan. Pero sige ro akon nga kinuebaan ag paeangurog. Sayod ko nga aswang ro ginatawag nga tiktik ag wakwak, suno sa sugilanon ni Nanay.

Nagpamuyot ako it husto kay Lolo samtang sige ro pagkutu-kuto it tiktik. Maangan-angan hay nagakaduea ag mabueos man dayon ro huni it wakwak nga kon imo pamatyagan hay matsa gus-abon nana ro pawod.

“Iya ka eang anay, Boy... indi eang maglingaw,” hutik kakon ni Lolo. “Pagsinggit eang dayon kakon kon ano man ro matabo.”

“Ham-an, ’Lo, sin ka maagto kon?” hutik ko nga pangutana kana.

“Atubangon ko ro mga maeain it ginhawa ngara sa guwa, nga nagasaeot sa atong pagpahuway,” sabat ni Lolo.

“Pagdahan eang, ‘Lo... hueaton ‘ta iya.” Gin-isog ko ro akong buot maskin ginahadlukan.

“Sindihi eang dayon ro iwag hinduna,” bilin ni Lolo. “Una sa may haligi sa euohan ro muron ag hara ro pusporo, ho.” Ginpabuytan kakon ro pusporo ni Lolo.

Hinadlukan pa gid ako it husto suno sa mga ginhutik kakon ni Lolo. Indi ko haeos makita ro palibot sa kadueom, pero nabatyagan ko nga gumuwa sa payag si Lolo nga nagahinambae nga owa man ako it maeubtan. Kinuebaan ako kat nakabati ako it matsa may nagadueomugan ag nagaueopasan sa guwa. Ag kapin pa hay owa ko eon haeos mabatii ro limog ni Lolo. Nagapaeanindog eon ro akon nga bueboe, pero gin-isog ko ro akon nga buot. Nadumduman ko nga basi kon ano eon ro natabo kay Lolo. Ginbuytan ko it husto ro pusporo, ag samtang nagasindi hay nagapaeangurog ro akong alima. Sa pagsinaaw it kahayag hay nakit-an ko ro muron sa may ueohan ag eagi-eagi nga ginsindihan. Nageapnaag ro kahayag sa sueod it payag ag dayon hay gin-isog ko eon gid ro akon nga buot. Gumuwa ako sa payag nga bitbit ro nagahayag nga muron.

Inalsa ko it mayad ro muron agud mageawig ro sakop it kahayag. Matsa naumpawan ako kat nakita ko nga nagapahilangop kakon si Lolo. Napan-uhan ko nga pas-an nana ro ana nga baston ag haeos eapukon ro ana nga kaeawasan. Sinubeang ko imaw ag binuytan sa butkon.

“Hay, ano ro natabo, ‘Lo? “ pangutana ko.

“A... mahaba nga istorya, Boy,” sabat ni Lolo. “Mali anay idto sa sueod it payag.” 

Sa akon nga pagtinueok kay Lolo hay matsa naghalin gid-a imaw sa patag it inaway. Matsa nagabatyag pa gihapon ako it kahadlok. Apang sa pagsugilanon ni Lolo nga napirde eon kuno nana ro saeot nga nagapahadlok kamon kaina sa payag, hay matsa nagmaayad-ayad ro akong pamatyagan. Hinali nga nagbunok it mabaskog ro uean. Hasta nga tinukob euman dayon ako it kadueoygon.

AGA-AGA paeang hay ginpukaw ako ni Lolo. Ginsuglanunan nana ako nahanungod sa natabo kabii. Ag ginbilinan nana nga owa it maskin sin-o ro makasayod sa natabo kabii, kundi kami eang nga daywa. Naghambae man ako kay Lolo nga owa it maskin sin-o nga makasayod. Ag akon man nga ginakabig nga ro nageuwas kakon sa kaeainan hay si Lolo.

Gumuwa ako sa payag samtang nagasinaaw eon ro palibot. Ag sa akong pamatyag hay haeos naduea eon gid man ro maeain nga tyempo. Tinangda ko ro kaeangitan nga nagapatimaan eon it maayad-ayad nga tyempo sa paeaabuton nga adlaw. Ro suba nga haeos pantaw man halin sa akon nga ginatungtungan hay naghubas eon ro tubi.  Ag puydi eon namon tabukon, agud makapauli eon kami ni Lolo sa amon nga baeay. ■