SINAAW (Mga Matag-ud nga Sugilanon nga Akeanon)

BAESA

ni Shur C. Mangilaya

HAEOS sobrang sangbuean eon si Julsh sa isla it Boracay. Imaw ro nagabuyot it mga trabahador sa construction site sa ginapatindog nga hotel sa atubang it baybayon it Sityo Bolabog sa may Barangay Balabag. Rong nagakuntrata sa construction hay ro ana nga tiyo nga si Pablito, isaea nga Architect nga igmanghod it ana nga nanay.

Nagabakasyon malang kunta ro katuyuan ni Julsh sa Boracay. Sa baeay it ana nga tiyo sa may sityo Malabunot nga sakop it barangay Manoc-manoc. Bangud gusto eang kunta nana nga magpaliwa-liwa sa isla ag magpautwas sa anang ginabatyag nga kasubo. Dahil sa nadangatan nga pagbueugeag nanda it anang nobya sa Manila.

Indi mabaton-baton ni Julsh rong natabo kanda sa anang nobya. Nga haeos tatlong dag-on man nana nga nakarelasyon, halin it magkaklase pa sanda sa college.  Nag-asawa it gulpi ro anang nobya sa isaea ka seaman. Ngani bangud sa natabo hay ginpakamayad nana nga magbakasyon anay sa isla it Boracay sa Aklan. Agud maskin paalin hay maumpawan ro ana nga ginabatyag nga matsa malipong nga paminsaron ag sakit sa tagipusuon. Owa imaw it mahimo kon nagbaton eagi it asawa ro anang nobya. Bangud ginsiguro malang ro kamaeayran it anang nobya. Agud makaangkon man it mayad nga pagpangabuhi sa isaea ka eaki nga may maayad-ayad nga pangitan-an. Alinon nana ay owa pa man eani imaw it mayad nga trabaho, nga ipabugae sa ginikanan it anang nobya. Bukon man kunta it nangin asawa sa anang nobya ro eaki kon owa man pagsugsuga it mga ginikanan. Bangud nagakita it dollar sa ibang nasyon ro eaki bilang isaea nga bukon eang it ordinaryong seaman, kundi may mataas nga ginabuytan sa mabahoe nga barkong nagabiyahe sa iba-ibang nasyon. Eagi-eagi nga ginpasunggab nanda sa eaki ro anang nobya.

Gineunod ni Julsh it makahieilong nga ieimnon sa Boracay ro anang kaugot sa isaea ka baye nga haeos ginhaead nana ro anang kabuhi para eamang higugmaon ag pangasaw-on. Apang nakasumaeang it isaea ka manggaranon nga eaki ro anang nobya ag eagi-eagi nga ginbaton ag ginpakasaean. Ag owa imaw it sarang mahimo sa mga natabo.

Haeos kat una nga mga inadlaw, hay pirme eang nga nagawinarang si Julsh sa mga ieimnan sa binit it baybayon kada gabii. Kon amat hay kaibahan pa nana ro ana nga tiyo nga naga-inom. Pero kat ulihi nga sayod eon nana kon siin imaw maagto, hay solohanon eang imaw kon magpanaw ag mag-ininom. Bangud indi eon man nana gusto nga may kaibahan. Kon amat hay mabugtawan nana sa kanagubon it tungang gabii nga nagaeugad imaw sa puti nga baeas sa baybayon. Ag haeos aga-aga eon kon mag-uli sa baeay it ana nga tiyo. Tugma sa anang tiyo ro natabo sa anang ginabatyag nga kasubo. Nasayuran sa anang tiyo suno man sa sugid it ana nga nanay, nahanungod sa natabo kana. Kon amat hay ginaagyan nanda it istorya sa anang tiyo ro natabo kana. Apang nahuya man siguro nga ungkaton gid it ana nga tiyo ro mga nadangatan it anang paghigugma sa Manila.

Hasta eani isaea ka gabii nga nahilong gid si Julsh it husto hay nasugid na gid man sa ana nga tiyo ro mga natabo kanda sa anang nobya. Nadumduman pa nana ro mga ginhambae kana it ana nga tiyo nga ham-at pangmaeatyan gid kuno nana ro sangka baye, nga maabo man kuno nga baye sa kalibutan ag mas mayad pa siguro sa ana nga nangin nobya. Gineaygayan imaw nga indi eon gid man nana pag-ubos-uboson ro paghigugma sa isaea ka baye, samtang owa pa nana mangin asawa.

Nakapatigayon man maskin paalin it sangkuro nga pagbag-o kay Julsh ro mga eaygay kana it ana nga tiyo. Bisan paalin hay matsa nakapaumpaw sa anang baeatyagon ro mga ginahinambae kana. Kapin pa kon amat man hay nagatawag ag nagatext kana ro ana nga mama ag papa idto sa Manila, nga dapat haeungan man nana ro ana nga kaugalingon.

Sa pilang beses eon ni Julsh nga magwarang warang sa isla it Boracay, hay maabo man ro ana nga mga nakilaea. Kapin pa kon may mga paeanawon nga mga kasadyahan ro ana nga tiyo hay ginapamunot imaw ag ginapakilaea kana ro mga kakilaea man it ana nga tiyo. Kon amat hay may ginasunlog man kana ag ginapasunggab nga daeaga, para man nga ana nga ilaan ag nobyahon. Apang owa gid sa ana nga buot nga magmayad sa mga nakilaea nga daeaga.

May iba pa nga mga baye nga ginpakilaea it ana nga tiyo kay Julsh, nga manami ro mga trabaho sa hotel ag resort. Apang owa gid sa ana nga buot nga makipag amiguhan ag makipagbaeayluhan it mayad nga buot kanda.

Kon amat hay ginapakilaea man kay Julsh ro mga nagapanag-iya gid eani it mga restawran ag mga may pwesto nga negosyo sa isla. Pero hasta sa pagpakilaea eang gid ro ana nga katuyoan. Maskin nagatinext pa kana ag  nasayuran nana nga may mabahoe nga kaila kana, hay owa nana ginataw-i it hayga nga mageawig ro andang pagkieilahan.

Sa matuod-tuod gid man hay may ipabugae man si Julsh kon ro pagahambaean hay nahangungod sa anang itsura ag pangeawason. Guwapo, manami ro eawas ag may kataason, nga kabangdanan nga maabo man ro nagakursunada kana. Nangawa man eani imaw nga ham-at sa isaea eang ka baye nana gin-uyang ro anang baeatyagon.

NAGBALIK anay si Julsh sa Manila, bangud gusto nana nga magtiner eon sa Boracay. Naghinyo imaw sa ana nga tiyo nga gusto nana nga mag-obra sa mga ginkuntrata nga construction. Ginpakamayad nana nga buligan ro ana nga tiyo ag isaea pa hay gusto man nana nga maskin paalin hay may pangitan-an. Bangud nahuya eon imaw nga saeaguron pa imaw it ana nga tiyo pati sa pagkaon.

Haeos maabo nga gindaea si Julsh pagbalik sa Boracay. Mga eambong, saewae ag iba pa nga mga gamit. Naghambae eani ro ana nga mama it dinanghae bago imaw magpanaw halin sa Manila nga matsa indi eon hingan kuno imaw magbalik, bangud sa anang ginbinakintoe nga mga daeaehon.

Pero nalipay gid ro mga ginikanan ni Julsh nga magtrabaho imaw sa Boracay. Mayad man eani kuno bangud naghimatuon eon imaw nga makausoy it trabaho. Agud magamit man eagi kuno nana ro anang iniskuylahan nga kurso bisan owa pa makabuoe it board. Halin abi it pagbueag nanda sa anang nobya hay haeos nagasalig lang imaw sa anang mga ginikanan. Agud maskin paalin hay malipatan nana ro mga nadangatan nga sakit it buot. Ag owa man gihapon it mahimo kon sa Manila imaw magtiner, bangud basi magbinarkada euman ag makaobra pa it kaeainan.

Mabuhay eon ro tiyo ni Julsh sa isla it Boracay. Nakaangkon eon man it kaugalingon nga eugta ag baeay sa may bukid sa binit it baybay. Kaibahan it anang tiyo nga nagapangabuhi hay ro anang asawa nga taga Aklan man ag mga unga.  Maisot pa eang ro tatlong mga unga it ana nga tiyo nga haeos sa elementarya pa eang nagaieiskuyla. Dati eang man anay nga nagamunot sa isaea ka kompanya ro ana nga tiyo. Apang sa ulihi hay naghimatuon nga magdugaling, bangud sa maabo eon man ro nakilaea ag nasayuran sa trabaho. Kabangdanan nga may ana eon nga kaugalingon nga ginabuytan nga kuntrata sa construction. Ag may kaugalingon eon man nga mga tinawo nga mga trabahador.

Sambilog nga ginakuntrata sa tiyo ni Julsh hay isaea ka hotel nga bukon eon gid man it mabahoe nga mayad sa may Sityo Bolabog. Imaw ro ginsaligan it ana nga tiyo nga magdumaea it mga trabahador sa nasambit nga construction site. Bangud may isaea pa nga mas mabahoe nga hotel ag restawran ro ginakuntrata it ana nga tiyo sa may Sityo Din-iwid.

Maabo man ro mga tinawo nga ginabuytan ni Julsh. Haeos mga taga Aklan nga kaeabanan hay halin sa mga banwa it Nabas ag Ibajay. Ag ro iba hay halin pa sa mga probinsiya it Romblon ag Antique. Owa pa man gid haeos imaw it nasayuran sa patag it construction kon sa actual eot-a ro paga-istoryahan. Maskin nakatapos pa imaw it kursong Civil Engineer, hay ginaako nana nga may kakueangan pa gid gihapon imaw it mga nasayuran. Apang ginpromisa nana sa ana nga tiyo nga tinguhaon gid nana nga makaantiguhan it mayad. Kapin pa hay haeos adlaw-adlaw man ginabisitahan it ana nga tiyo ro andang ginaobra ag pirme kana ginaturo ro mga kinahangean nga ueubrahon. Ag isaea pa hay ro ginasaligan man nga foreman hay ana eon man nga nangin amigo.

Kon amat hay ro mga panday mismo ro ginabue-an it ideya ni Julsh ag haeos nagapati man kana ag madali eang man nana makahueugan it buot. Sa panan-awan nana hay mabahoe man ro ana nga bulig sa pagkuntrata it ana nga tiyo, bangud matsa imaw man ro mata it ana nga tiyo agud nga maghugod ro mga trabahador.

Sa site man mismo nagatiner ro iba nga mga trabahador. May anda nga binaeay nga plywood ag yero sa may likod it andang ginaobrahan. Kada hapon naga uli si Julsh sa Sityo Malabunot. May kaeayuon man halin sa site pero mayad eani hay ginbue-an imaw it motor nga hueogan nga nangin saeakyan nana adlaw-adlaw kon magsueod ag mag-uli. Kada Sabado it hapon pagkatapos it kaon it ilabas ro swelduhan ag ro pag-ueoli it mga trabahador sa andang kaugalingon nga baeay.

Kon amat ro iba hay nagaaeayatan it inuman, ag owa man ginaingai it ana nga tiyo, basta indi eang kuno magpasobra. Basi kuno may magmaoy ag kon indi man hay indi eon makaobra pagkahin-aga, bangud sa ginabatyag nga sakit it ueo. Sa pilang domingo eon ni Julsh nga nangin kaibahan ro mga trabahador, hay matsa manami eon ro andang pagsinaeayo. Manami ro pagtahod kana it mga trabahador. Ag matsa nahuya eani kunta imaw nga tawgon nga Engineer bangud sa matuod-tuod hay owa pa imaw makabuoe it board. Ugaling matsa manami man kon anang pamatian, eani hay  ginpasugtan eang man nana, ag kapin pa hay owa man sanda kasayod nga bukon pa imaw it tunay nga engineer. Bukon it sa ginatawag nga porke gumankon imaw it contractor hay ginatahod imaw, Sayod nana kon paalin makipag-ieiba it mayad sa mga kubos nga mga tawo. Nadumduman pa nana ro anang mga inagyan nga  pagbinarkada anay sa mga taga iskwater, nga maeapit sa andang lugar.

ISAEA ka hapon it adlaw nga Huwebes, pagkatapos it trabaho hay nag-aeayatan ro pila ka mga taga Ibajay nga trabahador nga mag-inuman. Bangud birthday kuno it anda nga kaibahan nga piyon. Maw man gali nga nabatian kaina ni Julsh nga may nagakinanta samtang nagatrabaho it happy birthday. Ag pagkatapos hay magsueunlogan ag mahinibayag.

“Engineer, hambae nanda kon mainom ka kuno?” pangutana it foreman nga si Tay Doming kay Julsh.

“Ham-an, kay inong birthday?” pangutana ni Julsh.

“Kay Andoy kuno, Engineer, tag mahugod ko baea nga piyon,” sabat ni Tay Doming, nga kasimanwa man ni Andoy nga Ibayhanon.

Nadumduman ni Julsh ro andang ginatawag nga si Andoy. Tag mabukod ag maitom nga eaki, nga bukon eon gid man it mataas pero may itsura. Eaom abi ni Julsh dati hay estudyante pa eang, bangud bata pa mat-a ro pangidaron. Eaom nana hay nagmunot eang kay Tay Doming bangud buean it Abril. Apang suno man sa sugid ni Tay Doming hay nagpae-at gid mat-a it pag-eskuyla gali, agud makabulig sa mga ginikanan ag mga igmanghod.

“Sige, a, hinduna lang ako mauli,” hambae ni Julsh. Naila man eani imaw agud makaistorya man nana ro mga trabahador.

Naghiyum-hiyom gid-a si Tay Doming pagkabati sa hinambae ni Julsh. Bangud sa matuod-tuod hay kara eang imaw nag pahuo kanda nga makipag-impon sa  andang inuman. Dati eon man nanda imaw nga ginasinampit, ugaling hay owa pa sa anang buot nga makipag-iba kanda sa inuman.

Longneck nga hard ro ginbakae it mga trabahador. Nagbakae man sanda it kasudlan it baka ag mabahoe nga isda agud anda kuno nga ihawon. Ginpangutana pa nanda si Julsh kon kauyon it hard nga ieimnon, ag owa eon imaw nagbalibad bangud basi magbakae pa sanda it beer nga may kamahaeon. Ag sayod nana nga nagbaeali man lang sanda kaina sa anang tiyo agud mag-aeamutan.

Malipayon ro inuman it mga nabilin sa site. Haeos nakipag-inuman man ro tanan pagkasayod nga kaibahan si Julsh sa inuman. Manami ro pamatyagan ni Julsh ag matsa nakapalipay man kana ro pagsugilanon it mga trabahador nga nailaan man nanda imaw nga magdumaea kanda. Kabangdanan nga nagpabakae pa imaw it dugang nga mga ieimnon ag sumsuman.

Umpisa nga nakipag-iba si Julsh sa anang mga tinawo sa inuman, hay nangin manami pa gid ro anda nga pagsinaeayo sa kada isaea. Nagadinanghaean eon sanda ag nagasueonlugan. Kapin eon kay Andoy nga nangin amigo gid nana. Haeos indi eon gid man abi mageayo ro andang pangidaron. Daywang dag-on malang ro gueang nana  kay Andoy. Isaea pa hay nangawa man eani imaw bangud maeapit ro anang buot kay Andoy. Kon amat eani hay ginasampit pa nana si Andoy sa baeay it anang tiyo, kon may mga kinahangean nga bue-on. Ag kon masiluman sa paghatod nana kay Andoy hay nagahapit sanda sa restawran nga maagyan ag magkaon it ihapon.

“A, Engineer... puydi ka baea namon maimbetar eagi sa among lugar?” sampit ni Andoy kay Julsh, isaea ka adlaw samtang nagakaon sanda daywa it ihapon sa restawran .

“Ha?... Ham-an may alin idto sa inyo?” pangutana ni Julsh.

“A, may binayle abi sa amon sa Sabado,” sabat ni Andoy.

“Anong binayle ing ginahambae.”

“Tag sinaot baea sa plasa.”

“Ham-at may binayle?”

“Maeapit lang abi ro pista sa among baryo... harang katapusan nga Sabado it Mayo.

“Maeapit lang tuod, daywang domingo lang,”

Nadumduman ni Julsh nga matuod gali nga nakahambae imaw samtang nagaieinom sanda sa nagtaliwang birthday ni Andoy, nga mamunot imaw kanda sa kapistahan pat-a it andang baryo. Apang bukon pa man it pista hay ginasampit eon imaw ni Andoy. Ginpaino-ino anay nana it mayad.

“Maw eani nga gusto ka kunta namon nanday Tonyo ag Indo, nga makaagto ka eagi sa among lugar, bago magpista,” hambae ni Andoy, nga ro ana nga ginhingadlan nga daywa hay ro mga kaibahang piyon sa trabaho. Ag kapareho man kay Andoy nga mga miron pa.

“Sige, a, mayad eani ron agud makaantiguhan eon kon magbalik sa pista.,” sabat ni Julsh.

Adlaw eon nga Biyernes, apang matsa kabuhayon hingan sa pamatyagan ni Julsh. Martes pa it gabii imaw ginsampit ni Andoy. Ag matsa nakabatyag imaw it kalipay, bangud sa kabangdanan nga gusto man nana nga makaagto sa mga lugar nga haeos owa pa nana maagtuni. Kapin pa gid nga ginsugid eagi kana ni Andoy nga sa kabukiran ro anda nga lugar. Nasumo eon eani imaw sa siyudad ag haeos ro isla eon man it Boracay, hay matsa parehas eon man sa Manila nga masangag. Kon amat hay  nagasugilanon sanday Andoy, Tonyo ag Indo nga nahanungod sa andang mga gamit sa andang lugar, apang indi nana maeubtan ro mga gustong hambaeon. Ngani ro pagsampit kana ni Andoy hay isaea ka paagi agud nga madiskubrehan eon nana kon makit-an ro mga nasambit nga mga ginahinambae nanda. Ag makita man nana kon mauno gid ro andang ginpabugae nga baryo it Malindog ag banwa it Ibajay.

SABADO it hapon, pagkasweldo it mga trabahador hay nagpanaw sanday Julsh kaibahan ro iba pa nga mga trabahador nga nagtabok paagto sa Caticlan. Nakabaton man imaw it ana nga sweldo sa sueod it sangdominggo. Pero mabahoe gid ro ana nga ginbaeon nga kwarta. Maskin paalin hay may natipon man imaw nga halin sa anang sweldo sa pilang dominggong pagtrinabaho.

Haeos pueunuan gid it pasahero ro mga jeep, bangud maabo ro kadungan nanday Julsh nga nagaueoli halin sa Boracay. Samtang owa pa kapanaw ro jeep hay napan-uhan ni Julsh nga sa ibabaw nagasaeakay ro iba nana nga mga trabahador. Ginsampit man nana si Andoy nga magsakay sa ibabaw it jeep, bangud gusto man nana nga makatan-aw it mga manami nga taean-awon sa daeanon samtang nagabiyahe.

Pag-abot nanda sa banwa it Ibajay hay nagbueog-eag eon ro iba nga mga trabahador. Nagbilin man eani kana ro foreman nga si Tay Doming nga mayad eang kuno kanda nga pagpanaw. Sa baryo it Polo nga maeapit sa banwa naga uli si Tay Doming ag ro iba pa nga mga trabahador. Ro nabilin hay sanday Julsh, Andoy, Tonyo ag Indo nga pareho ro paagtunan.

Nangawa si Julsh pagkasakay sa single nga motor, bangud igo man sandang ap-at sa sangka motor eang, ugaling dueutdutan sa pungkuan. Pagkataliwan it pilang minuto nga pagdinaeagan it motor hay pumundo sanda sa binit it may kabahueon nga suba it Ibajay sa may baryo it Bagacay. Nga kon siin hay may mabahoe nga daywa ka baesa nga butong nga pagasakyan patabok sa pihak it suba. Ginatinan-aw nana ro nagatukon sa baesa nga anda nga ginsakyan ag ginkargahan it motor, samtang nagapatabok sa pihak nga bibi it suba.

“Ham-at baesa ro saeakyan patabok, owa gid it tulay paagto sa pihak nga baryo, ay?” pangutana ni Julsh.

“A, may una man nga tulay pagkaeampas sa banwa... sa anday Tay Doming nga baryo patabok, ro pinakadaean baea paagto sa Kalibo, Engineer,” hambae ni Andoy.

“A, gali.” hambae ni Julsh. Nasayuran nana sa anang tiyo nga ro Kalibo nga ginahambae ni Andoy hay ro capital nga banwa it Aklan.

“Ugaling maeayo eon kon idto kita mag agi, bangud gaagi pa kita sa karsadahon sa bukid it daywa ka barangay,” hambae man ni Tonyo.

Naglingu-lingo si Julsh ag tinueok ro kahabaon it suba halin sa ilawod ag pailaya. Pagkapan-o nana nga malimpyo ro nagailig nga tubi it suba hay dumungok imaw ag naghilam-os. Ag nabatyagan nana ro mahagan-hagan nga kaeamig it matin-aw nga tubi sa anang uyahon.

Napan-uhan ni Julsh nga haeos may kabuhayon man ro andang pagbiyahe. Haeos pigado ag batsihon ro karsadahon sa kilid it kabukiran ro andang ginaagyan. Nagapinanimbang imaw, ugaling hay mayad man magdaea it motor ro driver, maskin magpasaka ag magpaubos sa bukid. Nakasapoe sanda sa pueonduhan it mga motor sa baryo it Monlaque. Maghalin sa Monlaque hay nagtabok pa sanda sa suba paagi man sa baesa nga butong. Sanday Andoy eon ag Tonyo ro nagtukon patabok, bangud suno kanda hay ginbueoligan nanda it obra ro baesa nga butong agud pagagamiton it mga tawo kon magtabok sa suba. Pagkatabok hay nagpanglihid pa sanda sa kilid it suba paagto sa baryo it Aparicio. Idto sanda maagi bangud bukon gid it mataas ro bukid nga andang tukaron paagto sa lugar nanday Andoy. Namag-uhan imaw sa pagtinikang, bangud mga daeagkong kabatuhan ro andang  ginaagyan sa binit it suba.

Ginaoy gid eagi si Julsh sa pagtukad sa bukid. Suno kay Andoy hay  tukaron pa nanda ro pila ka bukid bago makaabot sa anda nga baeay. Hambae nanda hay madali malang panawon, pero para kay Julsh hay matsa kabuhayon eon hingan ro ana nga binaktas. Maskin nakabatyag it kagaoy hay nakapatigayon man kana it kalipay ag katawhayan ro lugar. Ginatinan-aw nana ro mga nagaeungay sa daeanon nga mga daeagko ag maeambong nagakasari-sari nga mga puno it kahoy. Nabatyagan ni Julsh ro matuod-tuod nga kalinong sa tunga it malikot nga kagueangan, maskin pa may nabatian imaw nga huni it mga pispis. Kon amat hay nagapangayat imaw nga magpahuway, bangud sa ginabatyag nga kahapo ag kagaoy. Nalisdan pa imaw magtukad sa bukid, eani hay ginabinuligan pa imaw nanday Andoy, kapin pa kon madanlog ro aeagyan. Ag sa kada padayon nanda nga pagpanaw hay ginapilit nana nga magpatikasog sa anang kaugalingon nga makasarang.

Nakasapoe sanday Julsh sa baeay nanday Andoy nga haeos nagapaeamuypoy ro ana nga mga batiis. Ag sa binatyag nga kagaoy hay haeos nahum-og it hueas ro anang suksok nga eambong. Nag-ueoli mat-a sanday Tonyo ag Indo sa andang mga kaugalingon nga baeay. Gin-abi-abi imaw ag ginpakilaea sa mga ginikanan ni Andoy. Ag ginpakilaea man kana ro tatay ni Andoy nga si Tay Puloy ag nanay nga si Nay Ason. Pagkatapos it pagpakilaea sa kada isaea hay nag-ilis ag nagpahuway-huway anay imaw sa isaea ka maisot nga kuwarto. Maangan-angan hay gumuwa imaw it baeay nanday Andoy ag nagpaliwaliwa. Nagpanaw-panaw samtang ginatinangda ro nakapalibot kanang kabukiran ag kagueangan. Nagsueod sa anang paminsaron nga bukon eang it una ag ulihi nana nga pag-agto sa lugar it ana makarong ginatungtungan, bangud nailaan nana ro matuod-tuod nga kanami ag kalinong it lugar.

Pumungko si Julsh sa may bangko nga butong sa idaeom it mabahoe nga puno it kasya. Sa pihak ag sa pihak ro mahaba nga bangko nga may papag man nga butong sa tunga. Haeos nagaeayong eon ro maeambo nga mga dahon it kasya sa baeay nanday Andoy. Ro huyop it maeamig-eamig nga hangin hay nagapatawhay kana. Ag nagsueod sa anang paino-ino nga indi dapat magsaeot ro anino it siyudad sa ana makaron nga kahimtangan.

“Engineer, pamahaw anay, ‘ta,” hambae ni Andoy.

Nakibot si Julsh sa limog ni Andoy. Nagapahilangop eot-a gali nga may daeang einaga nga balingka sa maeukong.

“Saeamat gid, ‘Doy,” hambae ni Julsh, ag bumuoe it sambilog.

“Pasensya lang anay sa naabutan iya sa amon, a,” hambae ni Andoy.  “Hinugay eani it pueupasensya una, a,” hambae ni Julsh. “Owa man kakon it problema.”

“Nahuya eani sanday Tatay ag Nanay kimo,.” hambae ni Andoy. “Guba abi kuno ro amon nga baeay.”

“Sus, a, bukon mat-a it baeay ro akon nga ginaagtunan... importante nagaieieiba kita.”

Maangan-angan hay napan-uhan ni Julsh ro nagapahilangop nga bag-ong abot nga daywa ka baye, isaea ka daeaga ag unga. Sa paminsaron nana hay halin sa pagpanindahan ro daywa, bangud.may mga ginabitbit nga mga dinaea. Pagkapan-o man ni Andoy hay eagi-eagi nga ana nga ginsueang ro daywa ag ginbuoe ro mga dinaea ag ginsueod sa kusina.

Ginpakilaea ni Andoy kay Julsh ro daywa ka baye, nga mga igmanghod. Ro daeaga hay si Marissa o ginatawag nanda nga si Isay ag ro unga hay si Isabel nga ginatawag nanda nga si Sabel. Suno kay Andoy hay tatlo malang kuno sanda nga magmaeanghod. Matsa nahuya pa eani kunta si Isay kay Julsh, apang sa pamilit ni Andoy hay owa kabalibad si Isay.

Owa eon si Isay sa atubang ni Julsh, apang matsa gina paminsar gihapon nana ro daeaga. Nageaong anay kana si Andoy nga magbulig it eaha para sa andang ilabas. Naaywanan imaw nga madaeom ro anang paminsaron bangud indi maduea sa anang paino-ino ro itsura ni Isay. Ginaako nana nga maabo eon man nga mga baye ro anang nakilaea, apang sa anang pagkakita kay Isay hay matsa nageain ro anang baeatyagon ag paminsaron.

Manami nga daeaga si Isay kon anang ikumpara sa ibang mga baye. Bukon eon gid man it maputi, pero ro anang pangeawason ag kataason hay mahambae nana nga owa it eaki nga indi magkaila kay Isay. Eakip pa nga nagabagay gid kay Isay ro mahaba nga buhok sa anang kaguwapahon nga uyahon, kapin pa ro mga mata kon tumueok hay madaeom ag mataeom. Ginaako nana nga maskin unang beses pa eang nga pagkilaea kay Isay, hay nakatao eon kana it iba nga paminsaron ag baeatyagon.

Haeos nagabueuligan gid-a ro sangka pamilya nanday Andoy sa pageaha it ilabas. Manami ro andang mga einaha nga pang-ilabas. Nagkaeasugot si Julsh ag Andoy nga sa may papag lang sanda daywa makaon it ilabas.

Nagbueolig it dat-on it ilabas kanday Julsh ag Andoy si Isay ag si Nay Ason. Nangawa gid si Julsh sa mga gindat-on kanda nga mga suea. Ginpinangutana gid nana kay Andoy kon anong klase ro mga einaha para sa ilabas, bangud haeos owa pa nana masamiti ro mga pagkaon nga ginprepara para kanda.

Suno kay Andoy hay may bisayang manok nga inubaran it saging nga pakoe, sinanlag nga ueang ag patuyaw, tinumkan ag may daywang klaseng humay, puti ag tag mahumot nga ginatawag nga kamuros.

Haeos ginahueasan gid si Julsh sa ginakaon nga ilabas, maskin pa maeamig ro huyop it hangin. Ag samtang nagakaon sanda ni Andoy, hay sige man ro dat-on it humay ag suea ni Isay. Kabangdanan nga kon amat hay nagapae-at it timo si Julsh ag magtinueok kay Isay.

“Kaon it mayad, Engineer, ha,” hambae ni Andoy. ”Abo pa idto.”

“Maemaean mat-a ro inyo ngara nga ginpreparar... kanamiton gid-a,” hambae ni Julsh.

“Binukot gid abing manok ron nga bisaya,” hambae ni andoy, pagkakita kay Julsh nga nagapang-os it paa it manok.

“Ag kananamon gid-a gali ro inyong ginahambae ngara nga ueang ag patuyaw.”

“Nagsag-on gid eani si Tatay it ueang kabii ag nagpanueo it patuyaw... bangud ginpahisayod ko eagi kay Isay, nga kaibahan ko ikaw mag-uli karang Sabado.”

“Kapin man tag ro harang pinutos it dahon ngara ho... nga matsa pinais.”

“A... timumkan ro tawag karon. Nailaan man eani ron ni Architect. Nagdaea ako karon kana kato.”

“Manami... kapin pa mahaeang-haeang.”

“Mga ueang man ron nga gintumok it hae-o sa eusong, ag binutangan it bangian nga niyog ag mga panakot.”

Pagkatueongnan it ilabas nanday Julsh hay nagdaea si Isay it sangka sapad nga eutong saging nga tundan ag siniad nga euto man nga kapaya. Haeos nabusgan gid it husto si Julsh sa pagkaon it ilabas. Ro nabatyagan nana nga kagaoy kaina sa andang pagpinanaw ag pagtukad sa bukid  hay  matsa naumpawan gid. 

Nataeupangdan ni Julsh nga may pagkamahuyaon nga daeaga si Isay. Bangud samtang ginatinueok nana kaina hay nagadungok. Nahuya pa gid man siguro kana bangud bag-uhan eang sanda nga nagkilaea. Apang kon makit-an eani nana nga maghiyum-hiyom si Isay hay nabatyagan nana ro kalipay.

Pagkatapos it ilabas hay nageubog-eubog anay sa bangko sanday Julsh ag Andoy agud magpahuway-huway. Natueogan si Julsh ag sa ana nga pagkabugtaw hay owa eot-a si Andoy sa pihak nga bangko. Pagbangon nana hay nagapahilangop man si Andoy halin sa andang baeay. Nageaong kana si Andoy nga may ginaagtunan sa pihak nga bukid. Ag owa eon pagpamunta imaw ni Andoy, bangud malisod kuno nga mayad ro daean. Ag bago magpanaw hay gintawag ni Andoy sanday Isay ag Sabel, agud may kaibahan ag kaistorya si Julsh.  Ginbilinan ni Andoy sanday Isay ag Sabel nga indi imaw pag-aywanan

Nagapamatyagan si Julsh ag si Isay, samtang ro igmanghod ni Isay nga si Sabel hay nagaeubog-eubog sa bangko.

“Hay, Sabel... pagbangon una, kahuya kat imo ngara,” hambae ni Isay. “ May bisita kita ho... si, Engineer.” Samtang ginakusi sa siki si Sabel.”

“Pabay-i eang ‘maw, ‘Say, basi ginaduyog mat-ana si Sabel,” hambae ni Julsh.  “Owa mat-a kakon ron, a.”

Manami ro pag-istoryahan nanday Julsh ag Isay samtang si Sabel hay natueogan sa bangko. Nasayuran ni Julsh nga graduating eon gali sa sunod nga bukas it klase sa pagka maestra si Isay. Nagaeskuyla sa isaea ka State University it Aklan sa may Barangay Colong-colong, maeapit sa banwa it Ibajay. Maabo gid ro mga nasayuran pa nana kay Isay nahanungod sa andang pamilya. Haeos ro tanan man nga mga nakataliwan nga inagyan nana hay gin-istorya nana kay Isay. Pero ro mga inagyan sa anang paghigugma hay owa nana pagsugira kay Isay. Ginaako ni Julsh sa anang kaugalingon nga nagdueot sa anang baeatyagon ro pagkieitaan nanda ni Isay. Nagapati imaw nga isaea gid ka maayad-ayad nga mga tawo ro pamilya nanday Andoy ag Isay. Mabahoe man ro anang pagpasaeamat sa Ginuo bangud nga ginataw-an pa imaw it hayga nga makilaea ro daeaga. Ro kaguwapa, ag mayad nga kabubut-on ni Isay ro nagpatigayon it bag-ong baeatyagon kay Julsh. Nabatyagan nana nga matsa nagakaila eon imaw kay Isay, maskin bag-o eang sanda nga nagkilaea. Nahueog eagi ro anang kabubut-on, nga kon siin sa kada tan-aw nana kay Isay hay nagapatigayon it kalipay sa anang tagipusuon.

Kon amat hay nagasalida sa paminsaron ni Julsh ro anang dati nga nobya sa Manila. Pero ginapilit nana nga dueaon sa anang paino-ino. Maskin ikumpara nana ro kaguwapa ag ro ugali ni Isay sa anang dating nobya hay may pagkaeain gid si Isay. Bukon si Isay it masangag ag maeahog nga klaseng baye. Masinueundon sa anang mga ginikanan ag matatapon sa mga igmanghod nga si Andoy ag Sabel. Bukon it kapareho sa anang dati nga nobya nga haeos ro nagapatigayon it pagdisisyon, hay halin sa baye. Ag maskin sa mga ginikanan hay may pagkasupae nga baye ro anang dating nobya. Sa makaron hay kaatubang nana ro isaea ka baye nga kon siin hay tag ginausoy-usoy haeos it tanan nga mga kaeaeakinhan nga buot pangasaw-on.

TUNOD eon ro adlaw nag-abot si Andoy, kaibahan sanday Tonyo ag Indo. May daea sanda nga daywang galong tuba ag nagkaeasugot nga mag-inuman. Maw gali ro ginpanaw ni Andoy, bangud nagtangway gali sanda it tuba sa anang tiyo nga mananggiti sa pihak nga bukid. Binutang nanda ro daea nga tuba sa papag ag bumuoe it baso si Andoy.

Sa una nga pageag-ok ni Julsh it tuba sa baso hay nakabatyag imaw it hagan-hagan. Manami ro timplada it tuba nga bukon eon gid it maaslom ag bukon man it maeab-ay. Nakasamit eon man imaw it tuba dati sa Boracay. Kat sanday Andoy man ro nagdaea. Nangawa imaw samtang may ginahuhu halin sa matag-od nga butong si Tonyo. Pagkaeuad sa maeukong halin sa butong hay nahugoman nana ro kahumot-humot nga einaha.

“Engineer... pangsumsuman,” hambae ni Tonyo.

“Ano ra?” pangutana ni Julsh.

“Hara ro ginatawag namon iya nga, binakoe,” sabat ni Andoy.

“Binakoe gali tawgon ra.”

“Kauyon ka baea kara?” pangutana ni Tonyo.

“Samitan naton ron,” sabat ni Julsh. “Paalin pageaha kara?”

“Manok ra nga bisaya ag ginsueod sa inutod nga butong. Binutangan dayon it panakot sa sueod nga owa it tubi... takpan it tangead ag patindugon sa may ginhalingan nga kaeayo,” sabat ni Tonyo.

“Aeangan nga indi ako kauyon kara... sa hugom paeang, matsa nagahilab euman ang tiyan,” sabat ni Julsh.

“Daywang bilog gid eani ro akon ngara nga binukot,” hambae ni Tonyo. “Agud ayawan ‘ta it sumsuman.”

“Anong binukot man?” pangutana ni Julsh.

“Tag ginadakop baea ro nakakabuhi nga manok ag kulungon it pilang adlaw. Tag indi ro manok makatapak sa eapok.. agud bukon baea it maeangsa,” isplekar ni Andoy.

Naglingu-lingo si Julsh, ag eumag-ok it tuba sa baso.

Manami ag malipayon ro pag-ieieiba nanday Julsh, Andoy, Tonyo ag Indo sa inuman. Owa haeos nanda mapan-uhi nga nagapahilangop eon ro gabii. Naghambae ro nanay ni Andoy nga paihapnan anay imaw. Apang nagsabat si Julsh nga indi eon imaw mag-ihapon, bangud busog eon kuno imaw it andang sumsuman nga binakoe. Ag kapin pa kaina hay pinamahawan man imaw ni Isay it einagang saging nga euto.

Nagpangayat si Andoy kay Julsh nga magwarang eon maangan-angan sa plasa pagkatapos nanda it inuman. Ginpadumdom ni Andoy ro ginahiwat nga binayle hindunang gabii. Nag-aeayatan sanda nga magbakae it basket ag magbayle. Ginhinyo nanda si Julsh nga magbakae it basket nga ginpaeanganan kay Isay. Ginpahisayod nanda kana kon ano ro ginatawag nga pagbaligya nga basket. Kon makabakae abi kuno imaw it basket sa binayle hay isaea ka paagi agud makabulig man kuno imaw sa  barangay, para sa paeaabuton nga kapistahan. Ag owa man imaw nagbalibad sa andang mga ginahinyo kana. Nalipay man eani imaw, agud madiskubrehan pa gid nana ro mga bueuhaton nga kinaandan sa baryo nanday Andoy.

Maabo eon ro nagasinaot sa plasa pag abot nanday Julsh, kaibahan sanday Andoy, Tonyo ag Indo. May mga ginbaligya eon nga mga nauna nga basket, apang owa pa anay sanda nagbakae. Ag sa pagbaligya eon dayon it basket nga ginpangaeanan kay Marissa hay gintawag eagi ni Andoy it limang gatos pabor sa grupo ni Engineer. Ginhinyo it manugbaligya nga magpakita sa tunga it plasa ro nagbakae it basket. Ngani hay nagsaot gid sa tunga it plasa sanday  Andoy, Tonyo, ag Indo nga may kapareha nga mga daeaga. Indi gid-a kunta magsaot si Julsh. Apang sa pamilit man ag hinyo nanday Andoy kana, hay nagsaot lang man imaw nga kapareha si Isay, samtang nagatukar ro sweet nga sonata.

Gintaw-an sanda it hayga nga makasaot it mayad, bangud ro plasa hay para eamang kanda nga nagbakae it basket. Samtang nagasaot it padukot sanday Julsh ag Isay, hay maabo kanda ro nagatinueok sa guwa. Kapin pa gid nga ginamitlang it manugbaligya nga ro nagbakae it basket hay halin kay Engineer JM, nga anang ginpatag-od nga pangaeang Julsh Montero. Sa huna-huna ni Julsh hay matsa bugaeon man imaw samtang kapareha ro isaea ka guwapahon nga daeaga it Barangay Malindog. Samtang nagabayle hay ginatinueok ni Julsh ro basket nga nakabutang sa bangko sa tunga it plasa. Nasayuran nana kay Isay nga ro basket hay ginputos nga ginpritong native nga manok ag may kaibahan nga sangka galon nga tuba sa kilid it bangko. Ag ginpahisayod man eagi ni Isay kana nga dapat gid hay sanda ro makabakae it pinakamahae nga kantidad, agud maangkon nanda ro basket. Bangud kutob eang sa alas tres ro oras it manugbaligya ag pagapunduhon eon dayon ro pagpasubasta it basket.

Samtang padayon ro grupo nanday Julsh ag Andoy sa pagsinaot sa tunga it plasa hay may pila man nga mga interasado nga nagpasaka it presyo. Apang owa gid pagbuy-i nanday Julsh ro basket, hasta nakaabot gid ro pagpasaka sa kantidad nga daywang libo. Gintaw-an man sanda it hayga nga makasaot it mabuhay-buhay suno sa nagabaligya. Sayod ni Julsh nga mabahoe eon nga kantidad ro anang ginbakae, apang owa eon nana pagkahilaki rong kuwarta. Bangud sa kanami it anang pagsaot sa tunga it plasa samtang nagabuyot sa hawak ni Isay. Hasta ginbutang it manugbaligya sa oras nga alas tres ag napatigayon nanda nga sanda ro nakabuoe it ginbaligya nga basket nga nakapangaean kay Marissa.

Owa anay nag-uli sanday Julsh, bangud gusto man nana nga hueaton hasta nga mag-uli si Isay. Owa sanda kasayod nga nag-istorya eot-a sanda ni Isay kainang pagsaot nanda nga ana nga hueaton kon mag-uli ro daeaga.

Katapusan eon ro ginabaligya nga basket apang ro nagbakae hay kutob eang sa manaba nga presyo. Ngani ginpakamayad ni Julsh nga pasakaan pa gid aeang-aeang sa pagbulig eon gid nana. Ag kapin pa hay tudo gid ro pagpasaeamat kana it mga nagpahiwat it pabayle nga ginadumaeahan it kapitan it barangay.

Sa kantidad nga sanglibo hay naghinyo it bag-ong sonata sanday Andoy. Owa gid nagsaot si Julsh kundi nagpungko eamang imaw sa kilid ni Isay. Ginpatukar ro sonata nga barok ag nagsinaot ro grupo nanday Andoy it pahid. Isaea ka saot nga haeos paborito ag kinaandan nga sauton it mga tag-ilaya. Nagahinibayag si Julsh ag si Isay samtang ginatan-aw ro pagsaot it pahid nanday Andoy, Tonyo ag Indo, kapareha ro tatlo man ka daeaga sa tunga it plasa. Madasig nga matsa nagapisik-pisik ag nagakarandagan nga saot nga haeos nagasinanto man sa ginpatukar nga sonatang barok. Ag pati man ro mga nagtaeambong nga mga tawo sa sueod ag sa guwa it plasa hay malipayon, samtang nagatinan-aw sa grupo nanday Andoy nga nagasinaot it pahid.

Daywa gid ka basket ro nabakae nanday Julsh bago sanda mag-ueoli, nga haeos managob eon man ro gabii. Ro baeatyagon ni Julsh hay haeos indi nana mahangpan, nga kon siin hay sobra gid ro anang kalipay. Owa imaw gaeaom nga may mga lugar ag mga tawo pa gali nga makapalipay kana it mayad. Ag haeos owa eon imaw it nadumduman nga ibang bagay, kundi sa ana eang nga paminsaron hay nagaeugad ro pagkatawo ni Isay.

NAGBUEAW si Julsh pagkaagahon. Napan-uhan nana nga owa eot-a sa eugban si Andoy nga kahulid nana kabii sa katre sa may maisot nga kuwarto sa may palaylay ng kusina. Nabatyagan nana nga matsa nagapaeanakit ro ana nga ueo. Nagbangon imaw ag naghilam-os it tubi halin sa banga sa may banggerahan. Ro kaeamig hay nakapabatyag kana it maayad-ayad nga pamatyagan. Gumuwa imaw ag nagpungko sa bangko sa idaeom it kasya. Owa gid si Andoy nana makit-i sa sueod it andang baeay ag owa man sa guwa. Gintangda nana ro eangit nga haeos mataas eon ro subat it adlaw. Tinan-aw nana ro anang relo nga nagapahilangop eon ro oras it alas nuybi. Manami ro nagasipeak nga silak it adlaw nga ngapatimaan it maayad-ayad nga tyempo.

Nadumduman ni Julsh ro pag-inuman nanda kahapon. May mga kalhit pa sa papag it andang kinaon nga sumsuman. Matsa nahilong man imaw it sangkuro kabii sa gin-inom nga tuba. Nagsueod sa anang paminsaron ro pagsaot nanda ni Isay kabii ag pagbakae it basket. Ro pag-uli nga kaibahan si Isay nga nagabaktas sa madueom nga daeanon. Nakabatyag si Julsh it huya pagkadumdom nga matsa nakahambae hingan imaw nga naila kay Isay. Matsa nalipatan eon man abi nana ro iba pa nga mga natabo kabii.

Samtang madaeom ro paino-ino ni Julsh hay nakibot imaw pagkapan-o nga ginataw-an it kape ni Isay.

“Hay, Engineer, mayad nga agahon... pagpamahay anay,” hambae ni Isay. Samtang nagapihilangop kana nga may daea nga kape sa baso ag may mga einaga nga balingka ag kantones sa maeukong.

“A, saeamat gid, Isay,” hambae ni Julsh. “Butanga eang anay una sa papag.”

“Nagpanaw gali sanday Tatay ag Manong Andoy sa sapa,” hambae ni Isay. “Kainang agahon pa gid nga mayad.”

Pumungko si Isay sa pihak nga bangko.

“Ham-an?” pangutana ni Julsh.

“Nagsag-on abi kabii si Tatay it taon para sa ueang... ag nagpanagon it sili,” sabat ni Isay.

Owa haeos maeubti ni Julsh ro mga ginahambae ni Isay, eani hay ginpakamayad nana nga masayuran kon ano ro buot hambaeon. Ginsugid man ni Isay kana nga ro pagsag-on it taon, hay agud makadakop it ueang ag isda. Ro taon nga ginahambae hay gin-obra halin sa ginpipis nga butong o anuo nga kon siin kon makasueod eon ro mga isda hay indi eon makaguwa nga matsa ginkulong. Ag ro pagpanagon hay haeos kapareho man sa pagpamunit, ugaling ginatagdok ro bitlag nga ro bunit hay may paon nga eago o kon ueang ag ginpabay-an. Ginabistahan eang kon nagob eon ro gabii o pagkaagahon eon.

Samtang nagapamahaw si Julsh it einaga nga balingka ag kantones, hay manami ag malipayon ro andang  pagsugilanon ni Isay. Owa eon imaw mag-inom it tubi  pagkapan-o nga may mga butong sa idaeom it papag, nga ginsaka kuno sa tatay ni Isay kaina eang nga agahon bago sanda magpanaw. Binaeangka nana ro sambilog ag inuea ro sabaw sa pitsel. Sa pag-inom nana it sabaw hay matsa nakapaumpaw sa anang ginabatyag nga sakit it ueo. Nasayuran nana nga manami gali ro sabaw it butong sa may hang-over ag paeanakit it ueo. Maangan-angan hay nag abot si Andoy ag si Tay Puloy. May daea nga bangkat si Tay Puloy nga haeos puno it ueang ag si Andoy hay may bitbit nga daywang  mga daeagko nga sili.

Haeos hinueasan it tudo si Julsh sa ginkaon nga ilabas. Sinamitan nana ro sili nga mahaeang-haeang nga pinamaehan sa maeapuyot nga payok. Ag ro ueang nga einupsan it gutaw nga pinayukan man hay nakapatigayon kana it kabueusgon. Ginpainu-ino nana nga indi nana pag ibaylo ro anang kinaon nga makaieibog ag makabueusog nga  ilabas, sa maskin siing restawran sa Manila o sa Boracay.

NAGEAONG ag nagpasaeamat gid it mayad si Julsh sa mga ginikanan ni Isay ag Andoy. Bangud  nagtrato sanda kabii ni Andoy nga pagkatapos it kaon it ilabas sanda mabalik sa Boracay. Agud hay makahingabot nga makatueog it sangkagabii sa Boracay ag makaobra pagkaagahon sa construction. Haom eon man ro anang mga eambong ag saewae sa bag nga daeaehon. 

Naengganyo si Julsh kabii sa sugid kana nanday Andoy nahanungod sa pagsakay sa baesa paagto sa baryo nga maeapit sa banwa. Isaea ka paagi it transportasyon nga halin pa kato hay ginagamit eon it mga tawo. Ag hasta makaron hay padayon nga ginahimo it mga tawong taga ilaya, bilang kaeargahan it mga ginabaligya nga mga produkto halin sa ilaya paagto sa ilawod. Gusto man nana nga masamitan kon paalin gid kon makasakay sa baesa nga mabuhay ro pagbiyahe. Gusto man nana nga makita it mayad ro ginapabugae nanday Andoy nga maeapad ag mahaba nga suba it  Ibajay. Ag isaea pa nga anang nailaan hay mangin kaibahan nana si Isay sa pagsakay sa baesa. Naghambae eagi kabii si Isay kana nga maagto man sa banwa pagkahin-aga. Bangud may ginaasikaso sa andang eskuylahan sa adlaw nga lunes, para sa paeaabuton nga pagbukas it klase. Bale sa may baryo it Polo sa isaea ka tiya nagakatueog si Isay, ag ginatineran  kon may sueod  sa eskuylahan.

Tatlo sanda nanday Andoy ag Isay ro nagasakay sa sambilog nga baesa. Si Andoy ro manugtukon nga nakapuwesto sa ulihi. Nakapuwesto sa may unahan si Julsh nga nagpresenta nga magbulig it tukon. Kapin kon sa masueog nagaagi ro baesa hay ana nga ginabuytan ro sambilog nga tukon ag magbulig kay Andoy. Ginahibaygan eani imaw ni Isay kon magtukon bangud indi pa imaw haeos kabaeo-baeo. Pero kon owa eon gid man nagaagi sa masueog hay si Andoy lang ro nagatukon. Sa sambilog nga baesa sa unahan nanda hay si Tonyo ag si Indo ro nagasakay ag nagabueos-bueos it pagtukon. 

Maskin nagasipeak it husto ro silak hay bukon man gid it mainit, bangud ginapahagan-hagan sa huyop it maeamig-eamig nga hangin. Manami ro pamatyagan ni Julsh samtang nagasakay sa baesa samtang ginatinan-aw ro mga manami nga mga taean-awon sa palibot. Haeos makita sa binit it suba ro mga nagakaeain-eain nga mga pananom kamana, it mga kasagingan, kaniyugan, kakahuyan, kamaisan ag mga tinuean-on nga makit-an sa mga bakueod. Nagsueod sa anang panumdoman ro syudad nga anang ginhalinan, nga kon siin ro binit it suba hay ginatindugan it mga daeagko nga mga pabrika ag mga nagakasari-saring nagatieindog nga mga building. Ro kalimpyo ag katin-aw it tubi it suba it probinsya hay indi nana maibaylo maskin inalin sa kahigkuon ag kabahuon nga hugom it suba sa Manila.

Suno kay Andoy hay may kabuhayon pat-a ro andang pagbiyahe it baesa, bago sanda makaabot sa Colong-colong. Idto ginapadungka ro haeos tanan nga mga baesa ag may mga manugbakae mat-a eagi nga mga negosyante. Kon amat eani kuno hay indi eon makaabot sa Colong-colong kon may nagabakae eagi sa maagyan nga mga barangay. Pero kon amat kuno nga may mga karga ro baesa nga ginabaligya sa banwa kapin adlaw it tinda pagkaaga hay idto gid sa Colong-colong nagadungka.

Kaeabanan gid abi kuno kunay Andoy hay adlaw nga Lunes nagahalin sanda kon nagabaesa. Agud pagkaagahon hay makabaligya sanda it mga kaean-unon nga andang ginkarga sa baesa, kapareho it mga balingka, kamote, saging, kantones, gutaw, eangka, kapaya, banag ag ipa pa nga mga kaean-unon nga maabo sa anda.

Nagapati si Julsh nga mayad gid nga manugtukon it baesa si Andoy. Bangud kada may masumaeang sanda nga mga euka ag daeagko nga mga bato hay madali eang tuknan kon siin paagihon it manami ro baesa ni Andoy. Ag sa anang pamatyagan hay matsa ginaduyan-duyan imaw kapin pa kon madasig ro pailawod it baesa. Kon amat hay ginatinueok nana si Isay nga nagapungko sa tunga it baesa nga nagapamayungan. Samtang mahipos nga nagatinukon si Andoy hay nagpaeapit ag tumindog si Julsh kaiping ni Isay.

“Mat buhay pa ro atong byahe, ‘Say?” pangutana ni Julsh.

“Maeapit lang man... mga daywa pa ka barangay ro atong maagyan, bago kita makadungka sa Colong-colong,” sabat ni Isay, nga ro hiyum-hiyom hay nagapaduea kay Julsh sa ginabatyag nga kainit, bangud sa nagadueot nga silak it adlaw.

“Pamahaw anay, Julsh,” hambae ni Isay, ag gintao kay Julsh ro einaga nga kamote.

“Saeamat gid...may baeon ka gid ing gali, a,” hambae ni Julsh ag dinawat ro kamote.

Nagsueod sa panumdoman ni Julsh ro anang dati nga nobya sa Manila nga nakapangasawa it seaman. Sa makaron nga panyempo hay maskin ano man kabahoe nga barko ro ginasakyan it asawa sa anang dati nga nobya, hay indi nana pag-ibaylo ro maisot nga baesa nga ginasakyan nana makaron. Maskin mauno man kabahoe ag kanami it barko hay pilion gihapon nana ro simple ag maisot nga baesa. Samtang kaibahan nana sa baesa ro anang pinalangga nga si Isay. Nga nagapatigayon kana it bag-ong baeatyagon ag nagaangkon it matuod-tuod nga kalipay ag katawhayan sa anang kabuhi.

“Julsh, pagpamayungan man anay ho,” hambae ni Isay, pagkapan-o nga ginapanghueasan si Julsh.

“Saeamat gid, ‘Say,” hambae ni Julsh. “Ako lang mabuyot it payong, a.” Samtang ginabuoe ro payong kay Isay.

“Saeamat man,” hambae ni Isay ag naghiyum-hiyom.

“Abaw! Matsa hari gali ag reyna kitang daywa, a,” mabaskog nga ginhambae ni Julsh.

“’Kaw gid-a ngara, ha,” hambae ni Isay ag naghibayag samtang ginakusi si Julsh sa kilid.

Nabatyagan ni Julsh ro sangkuro nga sakit it kusi ni Isay. Dinakop nana ro alima ni Isay ag binuytan it mayad. Tinueok nana it madaeom si Isay samtang nagahibayag. Naghiyum-hiyom dayon si Julsh it matam-is, nga may mabahoe nga pageaom sa anang paminsaron. Nga kabay pa nga sa masunod nga mga inadlaw ag dinag-on, hay mangin kaibahan nana ro matuod-tuod nga reyna it anang kabuhi. ■